ERIIN GURWAN NAADAM /THE THREE MANLY SPORTS/

In 2010, the Naadam was enlisted in the UNESCO world heritage list. Modern researchers declared that the Naadam originated from the Khuns (I - II B.C.). During that time the main three foundation for a new government were horse riding, wrestling, and archery. The reason why is that because those are the three main things a man needed to protect the land and their home. For instance, using bow and arrows while riding a horse to take down the enemies, and if it's a melee fight and a man doesn't have a sword, skills to wrestling techniques played a big part. The Naadam was originally celebrated to enhance the skills of the soldiers and to unite the clans. Since then Mongolians continued on celebrating the Naadam.

; TSAGAAN IDEE (MONGOLIAN TRADITIONAL DAIRY DELIGHTS)

From an early age, Mongolians strictly followed food and dietary restrictions and prevented any illness. Mongolians sustain their bodies with food and drinks that can cure diseases and have long been using food as a medicine. About 2000 years ago, Mongolian great ancestors, the Huns were abundant in milk and airag (fermented mare’s milk) that they fermented milk and used to make huruu aaruul (long dried curd).

Since the beginning, Mongolia has been an agricultural country. Mongolia is the land of organic products since, there are no atomic power plant, no chemical factories, and no air, soil and water pollution.

Mongolia is an “ORGANIC NATION” that have been living in harmony with the nature for a thousand years. Mongolia is abundant in natural fresh organic meat products, dried meat, dairy products, fermented mare’s milk, fermented camel’s milk, dried curd, sour curds, grain, honey, tea, medical plants and fruits. Only with the use of milk, about 200 types of products are made and these milk processed products are called “Tsagaan idee.” Mongolians are able to contribute hugely to the food deficiency, agricultural development, and the climate change problems that the world is facing.

III.           NOMADIC CULTURE

The culture of nomadic is in harmony with nature eco-friendly organic lifestyle. For Mongolians, nomadic herders live in animal husbandry and migration live their animals. The animals follow the nature of the animals and feed them up and maintain the characteristics of the factory, nature is an independent culture based on the three-ring tone of people, animals, and nature that retains its state of being and maintains its natural state of resilience. Nomads have contributed greatly to the development of humanity, such as bow, drum, home, and epic poetry, while overcoming extreme harsh conditions in Central Asia.

IV. KNUCKLE- BONE SHOOTING

The Knuckle-bone shooting was created in the thirteenth century, and in the beginning was a royal palace. During the reign of Khublai ankle shot  according to the Chinese ancient "Yellow astrology". Later on, the people have been expanding the wisdom of the men. Knuckle-bone was officially held in 2001 as a Mongolian National Naadam Festival. The strike is on the middle of the astrology and the shotgun is called a curb and arrow. It placed on a wooden base to be called a fence and should be cut off at a height of approximately 4.72 m. The ankle man has the ability to take things seriously, to make good decisions and to wait, and the necessity of having them is patience and a sense of feeling. Little by little, uncomfortable sitting piece of arms and a hand sweat on his arm would not look at his shells.

V. ARCHERY

Archery game is contest and celebration of the best archer. Since it is one of the Three Manly Games it is included in the Mongolian National ‘Naadam’ Festival. There are three main categories in Mongolian archery such as Khalkha, Buriat and Urainkhai archeries. Numbers of ball like targets are placed in line and archers shoot certain number of arrows from a far distance, and then hitting scores of archers distinguish a champion. Most ancient form of this game was to precisely shoot the target, which was placed at the maximum of longest shooting distance. This was called as ‘Shooting Metal Arrowhead’. Today archers use non-metal arrowheads for their arrows during the Naadam. 

VI. MONGOLIAN CALLIGRAPHY

Mongolian calligraphy is the art of brush expressing the ancient sense of culture, the knowledge, the intellectual education and the silhouette of the human soul. Writing on a brush creates not only the everyday life of a person, also to develops a beauty and beauty education. In Eastern countries, calligraphy is made of art with brush, ink, paper, and frame using artwork and fonts. UNESCO officially registered 24 members of the "Mongolian calligraphy" Committee on the nomination of literary beauties, nominated for the List of Intangible Cultural Heritage required for the Immediate Protection of UNESCO, officially recognized UNESCO as a cultural heritage. The art is in the list fifth most-traded heritage in Mongolia.

VII. THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS

Why “The Secret History of the Mongols”?

·     It will give you the inspiration to think on a global scale and the strength to endure difficult times.

·     It will provide you with the managerial skills to lead your team or community effectively.

·     From ancient times the Mongolian culture has lived in harmony with nature, therefore it will provide you with incentives to reduce the ecological damage facing the world today.

·     An opportunity to learn about the “Tengrism”, the first belief of mankind.

·     We require Chinggis Khan’s philosophies and strategy for us to create a better world.

VIII. “CHINGGIS KHAN” THE MAN OF THE MILLENNIUM 

One of the Great men of world history, Chinggis Khan (1162-1227)

His life was characterised by harsh struggles, many adventures and challenges. He      accomplished many feats during his lifetime, most likely more so than any other character in history. Earlier opinion was that he was understood to be a conqueror and destroyer due to the written accounts from the nations that he occupied. However, on the eve of the new millennium this viewpoint has changed dramatically to one where he has been credited with progressing the prosperity of mankind with his sharp mind and contributions to the development of the “modern world”. 

Researches have credited his success to various characteristics. He had a remarkable skill in recognising people, a genuine ability to convert enemies to friends. He never forgot a fovour or underestimated the strengths of his colleagues. He honoured intelligence and encouraged innovation as he himself initiated a new era of military strategy. He was the first man to declare and uphold freedom of religion. You could make these discoveries by researching a variety of scripts, however, you would be best served by reading and feeling the primary source called MNT yourself.

IX. MONGOLIAN TRADITIONAL CLOTHES

Mongolian ethnic clothing is an important cultural and cultural significance of our country's meteorological conditions, the status of customary and customary practices, and the historical and cultural characteristics of our country. Hats, deels, belts, and boots, the main agent of Mongolian national costume, have their own symbols. Including: The name Hatah state symbolizes the body of a human being with a tapered cap that is sharp and straightforward. Equal state coat is means the human body was blessed with a central, straight, smoothness. The state of belt means to solidify and break the openings and to disassemble the dispersion. Khans  state vest this is the state apparel, because of the guarantee of a citizen, a man and a woman in the state of affairs. The shoes of the state are symbolic of the body of the body, which stands for the support of the people. 

  Today, Mongolians supply about 1/3 of the world's cashmere. The GOBI, GOYO and HUSUG brands are based on the traditional Mongolian raw materials of wool, cashmere and yak wool.

X. HORSE CULTURE (HORSE, CAMEL RIDING)

65 million years ago the equines with 5 toes were found around Ergeliin Zoo which is located in Dornogovi, Mongolia which is located at the eminence of central Asia and it shows that the horses are originated from Mongolia. Mongolians have been putting horses on their state hymn saying that the string of horses are "light for the ride, fast for racing, the milk is medicine, and are graceful. Without the Mongolian horses it's hard to imagine the Mongolian economy such as wars, transport and carriage, games and promenade, and making airag by fermenting milk.

Mongolian horses have distinct features such as short, able bodied, tough, and fast these qualities helped achieve victory in many wars and it's quite common to see sculptures dedicated to horses in Mongolia. Horses have unbreakable link with the success of world domination of Chingis Khaan

The horse culture consists of the art of scrutinizing and distinguishing, different techniques and technologies to use horses for transportation of man and objects. To start using a horse things such as curb, halter, fetter, lead, saddle, whip, khomuut, cart/carriage and its appliances, scraper, and a brush are used.

XI. YURT

Yurt is a traditional home to the Central Asian nomadic people. Mongolia's home has been around for some 3,000 years now and has become the main necessity of human life today. The best-suited home for a nomadic lifestyle attracts a lot of interest in the structure. Lightweight, compact, durable, architectural solutions are provided with yurt. A note of medieval tourists about the house of a Mongol ger in the thirteenth century shows that "moving cars with a ger are as crowded as cities." The two main categories of designing a permanent necessity apartment in an external form are Mongolian and Turkic. The yurt distinguishes as Khalkha, Oirat, Buryats. A variety of homes from the Mongolian ger for many countries around the world, it is used as a recording studio and travel destination.

XII. MONGOLIAN GAMES

Mongolian traditional games, which have developed for thousands of years, are duly regarded as a highly valuable cultural heritage of our nation. We consider these games as a monumental and intellectual contribution of Mongolians to the history of humanity. There are nearly 3000 games, classified into15 categories, which are inherited down us by our ancestors. For examples, ‘knucklebone games’, ’ board games’, ‘interlocking games’, ‘oral tradition games’, ‘tangle hinge games’, ‘knot tangling games’, ‘puzzle games’, ‘chamabala wheel /magical maze/’, ‘hand gesture games’, ‘knucklebone grabbing games’, ‘calculation games’, ‘folding and scissoring games’, ‘magic and divination’, ‘games on ice’ and ‘the three manly sports’. These games play a significant role in educating and bringing up the children in a playful and joyful way, and hence, they serve as training instruments throughout the entire history of our nation.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  

XIII. HANDCRAFT ART

Mongolian national handcraft art has a long running history and its products with their varieties and beauties are bearing quite distinctive characteristics as well as magnificent looks. Mongolian national handcraft includes various arts such as sewing and silk embroidery, woodcarving, chiseling, ivory, leather carving, anaglyphy and jeweler and so on. As for materials, natural segments like bone, horn, leather, rope and precious stones are processed in accordance with traditional technology. Generally, handcrafts are embodiments of artists’ highly experienced skills, precise mastership as well as national culture and thoughts.

Felt quilting is the main thing that our ancestors used to use in their household pieces and it was inherited from the Hun era. Nomads have long been partly processing sheep wool to make shoes, clothing items and also an insulation. From the Hun era, felt became handcraft and it was developed to not only to the extent of crafting household pieces but to arts and culture. Felt quitting is an organic product that does not trigger any allergies, dustiness, and it has a long lasting life. Even though, felt crafting exists in many countries, studies have found out that the felt quilting only belongs to Mongolia.

In modern days, felt and sheep wool is used as a building insulation that are also getting exported.  In addition, Gobi corporation has started exporting their felt coat to international markets.

XIV. FOLK ART (YAZGUUR)

Traditional national art in any countries becomes a manifestation of the unique appearance, behavior and prosperity of ethnic groups of country. Long song (Urtyn duu), igil (Икел), Horse-head fiddle (Morin Khuur), Biyelgee, Hoomii, Yatga, etc., are the types of Mongolian folk art. The types of Mongolian folk arts are registered in UNESCO, moreover mongolian band called “DOMOG” has won golden cup from World Championship of Folk art.

Biyelgee is originated from the nomads. Biyelgee possesses history of many ethnic groups, traditional, music, myths, national clothes and games festival. Biylgee dance's movements expresses manifestation of ethnic groups life, unique lifestyle, traditional of country. Dancer’s hand and chest movements has improved a lot because biyelgee dances are typically confined to the small space inside the ger. Hand, shoulder and leg movements express aspects of Mongol herders everyday lifestyle, such as: sewing, wrestling, shooting the bow, cooking, customs and traditions, etc.

I. ЦАГААН ИДЭЭ

II. МОНГОЛ АХУЙ

III. ШАГАЙН ХАРВАА

IV. УРАН БИЧЛЭГ

V. МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО

VI. БАХАРХАЛЫН ӨРГӨӨ

VII ХУВЦАС

VIII МОНГОЛ ГЭР

IX. ТОГЛООМ

X. ГАР УРЛАЛ

XI. ЯЗГУУР УРЛАГ

XII. СУР ХАРВАА

XIII. МОРЬ, ТЭМЭЭ УНАЛГА

ЦАГААН ИДЭЭ

Монголчууд эрт үеэс хоол унд, явдал мөрийн дэглэмийг чанд сахиж, аливаа өвчнөөс өөрийгөө урьдчилан сэргийлж, бие махбодоо хоол ундаар шимжүүлэн, өвчин эмгэгийг анагааж хоолыг эм болгон хэрэглэсээр ирсэн. Монголчуудын дээд өвөг Хүннүчүүд 2000 гаруй жилийн өмнө сүү айргаар элбэг дэлбэг байж, айраг исгэн, хурууд агшааж иддэг байсан. 

Монголчууд эртнээсээ хөдөө аж ахуйн орон. Атомын цахилгаан станцгүй, химийн үйлдвэргүй, агаар, хөрс, усны бохирдолгүй Монгол Улс нь органик хүнсний өлгий нутаг юм. Монголчууд олон мянган жилийн турш байгаль орчинтойгоо зохицон амьдарсаар ирсэн ОРГАНИК ҮНДЭСТЭН. Байгалийн цэвэр органик мах махан бүтээгдэхүүн, борц, цагаан идээ, айраг, ингэний хоормог, ааруул, аарц, нэрмэл, тариа буудай, зөгийн бал, цай, эмийн ургамал, жимс жимсгэнийн бүтээгдэхүүнээр баялаг. Зөвхөн сүүгээр 200 гаруй нэр төрлийн хоол хүнс бэлтгэдэг бөгөөд сүүнээс боловсруулсан хүнсийг Цагаан идээ гэж нэрлэдэг. Дэлхийд тулгамдаад буй хоол хүнс буюу хөдөө аж ахуйн хөгжил, уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхэд Монголчууд томоохон хувь нэмэр оруулах боломжтой.

ААРУУЛ 

Калциар баялаг бүтээгдэхүүн. Аарц, таргийг боловсруулан хатаах замаар боловсруулсан учир хадгалалт сайн даана. Хэдэн жилээр ч хадгалж болно. Хөдөө, хээрийн нөхцөлд авч явахад тохиромжтой. Чингис хааны цэргийн гол хүнс нь ааруул, борц байсан. Аарц нь уургаар нэн баялаг бөгөөд нар салхинд хэдэн өдөр хатаахад ааруул болно. Амтлаг, исгэлэн, тосны зүйл их агуулсан тул шим тэжээл сайтай, биеийн хорыг тайлж тамиржуулах үйлдэлтэй. Буцалсан ус болон хар цайнд хийж, шүүсийг нь уухад элэг, цөсний өвчин, цус хөөрөх, толгой өвдөхөд тустай. Ус өөрчлөгдөж, гэдэс ходоод өвдөх үед ааруулны шөлийг уухад дарагдана. Хүмүүс ааруулыг өдөр тутмын хүнсэндээ хэрэглэснээр кальцийн дутагдал болон шүдний өвчнөөс ангижрах юм.

Ааруулыг зөгийн бал, амин дэмээр баяжуулан үрэл хэлбэртэй боловсруулан олон улсад гаргаж эхлээд байна.

ААРЦ

Нэрмэл архийг нэрэхэд гарсан цагаа, буцалгасан айраг, таргийг шүүж аарц бэлтгэнэ. Аарцыг 2 янзаар хийдэг. Цагааг шүүж хийсэн аарцыг нэрмэлийн аарц, таргийг шүүж хийсэн аарцыг тарагын аарц гэнэ. Аарц нь ясны сийрэгжилтийн эсрэг, ханиад томууны үед халааж хэрэглэснээр дархлааг сэргээх давхар үйлчилгээтэй.

Аарцийг ундаа хэлбэрээр боловсруулж орчин үеийн тетрапак савалгаагаад савлан олон улсад гаргаж эхлээд байна.

АЙРАГ

Гүүний сүүг исгэх аргаар боловсруулдаг шим тэжээлээр элбэг, халуун чанартай, исгэлэн амттай ундааг айраг гэнэ. Нэг литр айраг хүний биеийн С аминдэмийн хоногийн хэрэгцээг хангаж чадна. Айраг исэх үед түүний сахар нь архины спирт, нүүрсхүчлийн хий болон задардаг. Айраг исгэхийн тулд саамыг шүүж цэвэрлээд хөрөнгөтэй хольж 3000- 5000 удаа бүлдэг. Айрагны найрлаганд хүний биеийн эрүүл мэндэд хэрэгцээтэй А, С, В, Е зэрэг бараг бүх аминдэм, амин хүчил, тосны хүчил, кальци, фосфор, кобальт, зэс зэрэг эрдэс бодисоор баялаг шингэц сайтай байдаг. Эмчилгээ сувилгаа тэжээлийн ач холбогдолтой, нян устгах чадвартай.

Эрдэмтэн Боржигон Гэрэлт айрагнаасаа шимт бодисыг хуурай хэлбэрээр ялган авч таблет хэлбэрээр савлан олон улсад гаргахаар бэлтгэж байна.

БЯСЛАГ

Бяслаг уургаар баялаг, А витамин, кальци, фосфор агуулдаг, дотроо хатуу, хатуувтар, зөөлөн болон түрхдэг буюу тослог өндөртэй гэж ангилагддаг. Бяслагны уураг биед амархан шингэдэг, тэжээллэг чанар нь онцгой уураг, кальци, амин дэм В12 агуулдаг. Кальцийн их хэмжээ нь яс сийрэгжих болон шүд хорхойтохоос урьдчилан сэргийлнэ. Бяслаг болон бусад цагаан идээнд агуулагдах кальци нь бусад хүнсэнд агуулагдах калцийг бодвол бие махбодод илүү хурдан шингэдэг.

Монгол бяслагийг сүүгээ зөөлөн галаар халааж, дээр нь шар сүү, шинэ тараг зэргийг хийж ээдүүлнэ. Ээдмээ биежиж ирэхэд шар усыг нь шүүж, хатааж боловсруулна. Бяслагийг гол төлөв аян жинд явах, айлчин гийчин ирэхэд, хурим найр хийхэд тавгийн идээ болгож хэрэглэдэг. 

Одоо Монголчууд уламжлалт бяслагийг үйлдвэрлэлд шилжүүлэн Голланд технологиор монгол сүүгээр хийсэн бяслагийг олон улсад гаргахаар ажиллаж байна. Энэхүү монгол сүүгээр хийсэн бяслаг нь тэжээллэг, амтлаг чанараар дэлхийд өрсөлдөхүйц байгааг судалгаагаар тогтоосон.

ЭСГИЙ УРЛАЛ

Эсгий ширмэл нь Хүннүгийн үеэс уламжлагдан ирж, бидний өвөг дээдэс ахуйн хэрэглээндээ хэрэглэж байсан гол зүйл. Нүүдэлчид хонины ноосыг хагас боловсруулах замаар гутал хувцас хийж, аж төрөх сууцаа дулаалсаар ирсэн. Хүннүгийн үеэс гар урлалын шинжтэй болж, зөвхөн ахуйн хэрэглээнд бус урлагийн төвшинд хөгжжээ. Эсгий ширмэл нь элдэв харшил, тоосжилтгүй, эдэлгээ сайтай, байгаа орчиндоо халуун дулаан байгалийн мэдрэмжийг бий байгалийн цэвэр органик бүтээгдэхүүн юм. Эсгий урлал нь олон оронд байдаг хэдий ч эсгий ширмэлийн урлал нь зөвхөн Монголынх гэдгийг судалгаагаар баталжээ.

Орчин үед эсгий болон хонины ноосоор барилгын дулаалга хийж экспортолж байгаа бөгөөд GOBI компани эсгий польтогоо олон улсад экспортолж эхлээд байна.

ШАГАЙН ХАРВАА 

Шагайн харваа XIII зууны үед үүссэн бөгөөд эхэн үедээ хаад ноёд өргөөний наадгай байжээ. Хубилай хааны үед шагай харваж байсан тухай Хятадын эртний “Шар зурхай” номонд өгүүлсэн байдаг аж. Хожим ард түмнийх болж, эрчүүдийн цэц мэргэнээ сорьдог наадам болж өргөжсөн байна. Шагайн харваа нь 2001 оноос эхлэн албан ёсоор монголын үндэсний их баяр наадмын нэгэн төрөл болон зохион явагдах болсон. Зурхайн голд байх хасааг онох бөгөөд харвах хэрэгслийг хашлага, сум гэнэ. Энэ сумаа хашлага хэмээн нэрлэх модон суурь дээр байрлуулан ойролцоогоор 4,72 метр зайд байрлах хасааг няслан онох ёстой. Шагай харвадаг хүн ямар нэгэн зүйлд нухацтай хандах, зөв шийдвэр гаргах, хүлээцтэй байх зэрэг чадвар эзэмшдэг бөгөөд түүнд байх ёстой зайлшгүй чанар бол тэвчээр, мэдрэмж хоёр ажээ. Өчүүхэн төдий эвгүй сууж, бага зэрэг гар хөлөрсөн үед тавьсан сум хясаагаа онохгүй.

УРАН БИЧЛЭГ

Монгол уран бичлэг бол эртний уламжлалт утга соёл, эрдэм мэдлэг, оюуны боловсрол, хүний дотоод сэтгэлийн торгон мэдрэмжийг монгол бичгийн зурлагаар илэрхийлж үзүүлдэг бийрийн урлаг юм. Бийрээр бичих нь хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралтай холбоотой төдийгүй урлаг гоо сайхны боловсролыг хөгжүүлж байдаг. Дорно дахины улс орнуудад уран бичлэг нь бийр, бэх, цаас, нийлүүрийг ашиглан утга агуулга, үсгийн хэмнэлээр урлагийн бүтээл туурвидаг. ЮНЕСКО-гийн Яаралтай хамгаалах шаардлагатай соёлын биет бус өвийн жагсаалтад нэр дэвшсэн монгол түмний бичиг үсгийн гайхамшгийг илтгэх “Монгол уран бичлэг”-ийг удирдах хорооны 24 гишүүн орон хүн төрөлхтний соёлын өв хэмээн санал нэгтэйгээр баталж албан ёсоор ЮНЕСКО-д бүртгэсэн. Уран бичлэг нь манай улсаас тус жагсаалтад бүртгэгдсэн тав дахь өв юм.

МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО 

THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS

Why “The Secret History of the Mongols”?

·         It will give you the inspiration to think on a global scale and the strength to endure difficult times.

·         It will provide you with the managerial skills to lead your team or community effectively.

·         From ancient times the Mongolian culture has lived in harmony with nature, therefore it will provide you with incentives to reduce the ecological damage facing the world today.

·         An opportunity to learn about the “Tengrism”, the first belief of mankind.

·         We require Chinggis Khan’s philosophies and strategy for us to create a better world.

НҮҮДЛИЙН СОЁЛ

Нүүдлийн соёл ингэншил нь байгальтайгаа шүтэлцэн зохицон амьдарсаар ирсэн байгальд ээлтэй органик амьдралын хэв маяг юм.

Монголчуудын хувьд нүүдэл нь малчин хүн малынхаа ашиг шимд шүтэн, малынхаа аяыг даган нүүж амьдардаг. Мал нь байгалынхаа аяыг даган түүнд идээшиж дагаж, үйлдвэр угсааны онцлог шинжээ хадгалан өсөж үрждэг, байгаль нь нүүдэл иргэншлийнхээ ачаар унаган төрхөө хадгалан, иргэншлийнхээ уг хэв маяг тогтвортой оршиж тогтнох нөхцөлийг бүрдүүлдэг хүн, мал, байгаль гурван битүү цагирган холбоонд тулгуурласан соёл иргэншлийн бие даасан хэв маяг юм.

Нүүдэлчид Төв азийн өндөртөгт, байгалийн эрс тэс хатуу ширүүн нөхцлийг даван туулах явцдаа нум сум, хүрдэт дугуй, гэр, туульсийн зохиол гэх мэт бүтээлээрээ хүн төрөлхтний хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан юм.

ЧИНГИС ХААН

Мянганы суут хүн

Дэлхийн түүхэнд төрсөн суутнуудын нэг Genghis khan (1162- 1227)
(Уг дуудлага нь монголоор: Chinggis khan [tʃiŋɡɪs xaːŋ]. Далай хаан гэсэн утгатай)

Түүний амьдрал хатуу ширүүн тэмцэл, адал явдлаар дүүрэн. Тэрээр нэг хүний амьдралд багтамгүй их түүхтэй, бас өөр хэний ч хийж амжуулаагүй их үйл хэргийг бүтээсэн. Гаргасан амжилтаар нь жагсаавал магад тэрээр бүх суутнуудыг тэргүүлнэ. Урьд нь дэлхий даяараа түүнийг эзлэн түрэмгийлэгч, эвдлэн бусниулагч гэж ойлгодог байсан нь эзлэгдэж байсан улс үндэстнүүдийн бичиж үлдээсэн эх сурвалжуудад итгэж өрөөсгөл хандаж байсантай холбоотой юм. Харин шинэ мянганы босгон дээр энэ хандлага эрс өөрчлөгдөж хүн төрөлхтний хөгжил цэцэглэлтэнд оруулсан түүний хувь нэмрийг бодитоор үнэлж дүгнэх боллоо.

Түүний амжилтын нууцыг судлаачид олон талаас нь бичиж дүгнэдэг. Хүн таних онцгой чадвартай, дайснаа ч нөхөр болгох увидастай, нөхдийн тус гавъяаг үл мартагч, оюун ухааныг дээдлэгч, шинэлэг санааг соёрхон урамшуулагч, цэрэг стратегийн шинэ эринг эхлүүлэгч, шашин шүтлэгийн эрх чөлөөг анхлан тунхаглагч, өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч гэх мэтээр дүгнэсэн байдаг.

“Chinggis Khan” the Man of the Millennium                  

One of the Great men of world history, Chinggis Khan (1162-1227)

His life was characterised by harsh struggles, many adventures and challenges. He accomplished many feats during his lifetime, most likely more so than any other character in history. Earlier opinion was that he was understood to be a conqueror and destroyer due to the written accounts from the nations that he occupied. However, on the eve of the new millennium this viewpoint has changed dramatically to one where he has been credited with progressing the prosperity of mankind with his sharp mind and contributions to the development of the “modern world”.  

Researches have credited his success to various characteristics. He had a remarkable skill in recognising people, a genuine ability to convert enemies to friends. He never forgot a fovour or underestimated the strengths of his colleagues. He honoured intelligence and encouraged innovation as he himself initiated a new era of military strategy. He was the first man to declare and uphold freedom of religion. You could make these discoveries by researching a variety of scripts, however, you would be best served by reading and feeling the primary source called MNT yourself. 

ХУВЦАС

Монгол угсаатны хувцас нь манай орны байгаль цаг уурын нөхцөл, эрхэлдэг аж ахуй, хэвшиж дадсан заншил төдийгүй түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдлыг тов тодорхой тусгаж ирсэн эдийн соёлын чухал дурсгал билээ.

Монгол үндэсний хувцасны гол төлөөлөгч болсон малгай, дээл, бүс, гутал нь өөр өөрийн гэсэн бэлгэдлийн утга агуулгатай байдаг. Үүнд: Мандах төрийн малгай хэмээх нь хурц шулуун, харилтгүйн утга бэлгэдсэн шовгор оройтой малгайгаар хүний биеийг ёстой төртэй, мандан бадарч явахыг бэлгэдсэн байна. Тэгш төрийн дээл хэмээхийн учир нь хүний биеийг төв шулуун, тэгш намбатай байхыг ерөөж ийнхүү нэрлэжээ. Бүтэх төрийн бүс гэдэг нь задгай тасархайг бэхлэн батжуулах, сарнисныг эвлүүлэхийн утгатай.  Хан төрийн хантааз гэдэг нь аливаа хүндэтгэл, ёслолд заавал өмсөх төр улсын иргэн, эр, эм хүн мөн гэдгийн баталгаа тул энэ хувцсыг төр улсын өмсгөл хэмээжээ. Түших төрийн гутал нь хүний биеийн тулгуур болсон хөлийн өмсгөл тул тулж түших, бат суурьтай явахыг бэлгэдсэн байдаг.

Одоо монголчууд дэлхийн ноолуурын 1/3- г хангаж байна. Монголчуудын өөрсдийн давуу тал болсон мал аж ахуйн органик түүхий эд болох ноос, ноолуур, сарлагийн хөөвөрт тулгуурлан GOBI, GOYO, HUSUG зэрэг брэндийг олон улсад гаргаад байна.

МОНГОЛ ГЭР 

Монгол гэр бол Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт гэр сууц юм. Монгол гэр 3000 орчим жилийн тэртээгээс одоогийн хэв шинж нь бүрэлдэн, хүний амьдралын гол хэрэгцээ болсоор өнөө цагт иржээ. Нүүдэллэн аж төрөхөд хамгийн сайн зохицсон гэр сууц нь бүтэц зохиомжийнхоо хувьд ихээхэн сонирхол татдаг билээ. Хөнгөн, авсаархан, удаан эдлэгддэг, архитектурын онцгой шийдэлтэй гэх мэт олон тодотголыг гэрт өгсөн байдаг.

XIII зууны монголчуудын гэр тэрэг хэмээх нэгэн сууцны тухай дундад зууны жуулчдын тэмдэглэлд "гэр тэрэгтэй нүүдэл нь их хот нүүж яваа мэт сүртэй" харагддаг тухай тэмдэглэсэн нь бий. Байнгын хэрэгцээний гэр сууцыг хийц, гадаад хэлбэрээр нь монгол, түрэг гэр гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хамруулна. Монгол гэрийг халх, ойрад, буриад гэж ялган үздэг.

Монгол гэрнээс санаа авсан олон төрлийн сууцуудыг дэлхийн олон оронд дуу бичлэгийн студи, аялал жуулчлалын зориулалтаар ашиглаж байна.

ШАГАЙ

Малын хойд хөлийн шаантны нарийн үзүүрт, нөгөө талаараа борви ясны өргөн талд холбогдон орших жижиг цул ясыг шагай гэнэ. Шагайг хонь, ямааны буюу бог малын, бодын шагай гэж ангилдаг. Харин үхрийн шагайг аргай гэж нэрлэнэ. Мөн шагайг буух байдлаар нь өөр өөрөөр нэрлэдэг. Үүнд: Бөгтрөөрөө дээш харж унавал хонь, харин хонхор нь дээш чиглэн унавал ямаа, тахираараа дээш харвал тэмээ, шулуунаараа дээш харж буувал морь, харин үзүүр хэсэг нь доош харж, бөөрөнхий нь дээш харж буувал онх гэж тус тус нэрлэнэ. Малын шагайг ийнхүү таван хошуу малаараа бэлгэдэн дээдэлдэг учир хог руу хаях, гэрийн буурин дээр орхихыг цээрлэдэг. Мөн шагай олбол орхиж байгаад заавал морь буулгаж авдаг. Монголчууд эртнээс малын шагайгаар олон янзын тоглоом тоглосоор ирсэн. Тухайлбал, Алаг мэлхий өрөх, дөрвөн бэрх орхих, морь уралдуулах, шагай таалцах, бөгцөг няслах, шагай шүүрэх гэх мэт.

МОНГОЛ ТОГЛООМ

Манай ард түмний олон мянган жилийн турш бүтээсэн соёлын үнэт өвийн нэгд ардын уламжлалт тоглоом наадам зүй ёсоор орно. Монголчуудын хүн төрөлхтний түүхэнд оруулсан оюун ухааны том хувь нэмрийн нэг нь монгол наадгай юм. Монголчуудын өвөг дээдсээсээ уламжилсан 15 төрлийн 3000 шахам тоглоом наадмаар нааддаг.

Шагайн тоглоом, Хөлөгт тоглоом, Оньсон тоглоом, Аман наадам, Уран ээдрээт гогцоо, уран зангилаа сүлжээ, Өрж эвлүүлдэг тоглоом, Чамабалын хүрд, Хуруу гараар наадах наадгай, Шагайн тоглоом, Шүүрэх,булаалдах наадгай, Тооцоолох наадгай, Эвхэх,хайчлах наадгай, Илбэ,мэрэг, Мөсөн дээрх наадам, Эрийн гурван наадам зэрэг олон төрлийн арвин баялаг тоглоом наадам байдаг бөгөөд манай ард түмэн өсвөр үеэ сургаж хүмүүжүүлэх нэган чухал хэрэглүүр болгон ашигласаар ирсэн сайхан уламжлалтай билээ.

ГАР УРЛАЛ

Монгол үндэстний гар урлалын бүтээгдэхүүн өнө удаан түүхтэй, өвөрмөц онцлог, төрөл зүйл, уран нарийн хийц, гоё сайхан байдлаараа эрхэмсэг байдаг. Үүнд: Оёдол хатгамал, модон сийлмэл, үндсэн сийлмэл, ясан сийлмэл, арьсан сийлмэл, чулуун сийлмэл, алт мөнгөний дархан зэрэг маш олон үндэстний онцлог бүхий гар урлалын бүтээгдэхүүн багтдаг. Материалын хувьд яс, эвэр, арьс шир, олс, байгалийн эрдэнийн чулуу зэрэг эх байгалиас үүсэлтэй, боловсруулалтын талаар уламжлалт арга барилд түшиглэдгээс ур чадвар сайтай, нарийн нягт байхаас гадна үндэстний соёл сэтгэлгээ уусаж байдаг. 

АРЬСАН УРЛАЛ

Арьсан урлал бол Монголчуудын уламжлалт урлагийн нэг төрөл юм. Хүй нэгдлийн үеийн хүмүүс ан амьтан агнаж арьс ширээр хувцас хийж өмссөн үеэс л арьсан урлаг хөгжсөн. Өвгөд дээдсээс уламжлан ирсэн ардын технологи гэж бий. Арьсаар хийсэн олон бүтээл дотроос арьсан динозавр Монголын Байгалийн түүхийн музейд бий. Энэ динозавр 2007 оны Азийн арьсан урлагийн хамгийн том бүтээлээр шалгарсан. 20 гаруй хонь, ямааны арьс болон есөн адууны шир орсон юм. Уг арьсан динозавр өндрөөрөө хоёр метр, уртаашаа гурван метр гаруй хэмжээтэй. 

СУР

Сур харваа буюу Монгол сур харваа нь Монголчуудын эрхий мэргэнээ сорин тэмцэлдэх наадам юм. Сур харваа нь өнөө үеийн Үндэсний их баяр наадмын нэг бөгөөд буриад сур харваа, халх сур харваа, урианхай сур харваа гэх 3 төрөл байна. Нарийн зүссэн сураар сүлжиж хийсэн хонгио хэлбэрийн бөмбөгийг эгнүүлэн өрж, алс зайнаас олон удаа нумнаас сум харвах бөгөөд хамгийн олон ончтой харвасан нь түрүүлдэг. Сур харвааны хамгийн эртний хэлбэр нь аль болох хол зайд бай шавыг цэцэн мэргэн оноход чиглэгдсэн зэв нүүлгэх тэмцээн юм. Зэв нүүлгэх хэмээн нэрлэсний учир нь болцуут сум арай хожуу үүссэн учраас эрт үед зэвт сум ихэвчлэн хэрэглэдэг байсантай холбоотой юм.

ЯЗГУУР УРЛАГ

Аливаа улс орны үндэсний уламжлалт урлаг нь үндэстэн, ястны амьдралын өвөрмөц төрх, зан үйл, хөгжил дэвшлийн нэгэн илэрхийлэл болдог. Монголын язгуур урлагт Бий биелгээ, цуур, хөөмий, икел, уртын дуу, морин хуур, алтай ятга зэрэг олон төрөл хамаарна.

Монголын язгуур урлагийн төрлүүд ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн бөгөөд Язгуур урлагийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс DOMOG хамтлаг алтан цом хүртсэн.

УРТЫН ДУУ

Монгол ардын уртын дуу бол монгол ардын дууны сонгодог хэлбэр даруй мөн бөгөөд дэлхий дахинд ардын дууны шинж төлөвтэй харьцуулан үзэхэд нэн өвөрмөц, гайхам сонин, чухам Монголын урлал юм. Уртын дуу гэгч уудам тэнэгэр сайхан нугалаатай, уянга төгөлдөр олон янзын гоёмсог эгшиг чимэгтэй, хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулам хөгжүүн бадрангуй сайхан аялгуу нь оргилон дээшилж, нарийсан нарийссаар "шуранхайлах", тэгснээ аргилан доошилж бүдүүсэн бүдүүсэхдээ зүйл зүйлийн хачин хөөрхөн нугалаа хугалаа, хоолой амьсгалын цохилт хийж, хүнгэнэн "шигших" зэргээр нэн өргөн цараатай, сонсож ханашгүй эгшиг-лэнтэйяа хадаадаг нь чухам Монгол сайхан эх орны тэнэгэр уудам тал нутаг хийгээд, дэлгэр баян хангайн сүрлэг өндөр уул нуруу, даваа гүвээ, өргөн тунгалаг гол мөрөн, өтгөн хөвч ой шугуй, үзэсгэлэн төгс байгалийн тансгийг санагдуулж, агт морьдын хурдан жороо ажнай сайныг бодогдуулж, унасан газар, угаасан ус, эцэг эх элгэн садан, үр хөвгүүд, үнэнч журмын амраг хань, анд нөхөд сэлтээн хайрлан энхрийлэх эх оронч сэтгэлийг маань ундруулам сайхан билээ.

БИЕЛГЭЭ

Нүүдэлчид үүссэн тэр цагт бий биелгээ үүссэн гэж үздэг. “Биелгээ” нь олон ястны түүх, уламжлал, заншил, дуу хөгжим, үлгэр домог, туульс, хувцас өмсгөл, тоглоом наадам зэргийг өргөн утгаар нь өөртөө цогцлоон багтааж уламжлагддаг ба үндэстэн, ястнуудын амьдрал, өвөрмөц ахуй байдал, ёс заншил, уламжлал, сэтгэлгээний онцлогийг биеийн хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх бүжгийн урлаг юм. Биелгээг гэрт, тойрон суусан хүмүүсийн дунд, зай багатай газар бүжиглэдэг байснаас цээж гарын хөдөлгөөн нарийн хөгжсөн бөгөөд монгол хүний ажил үйлс, зан үйл, хэв шинж, амьдралын агуулгыг биелээч хүний сэтгэлийн хөдлөл, уран намбаар биелж харуулдаг. Биелгээнд ихэвчлэн амьдрал дээр хийж гүйцэтгэдэг зан үйлүүдийг хийдэг. Жишээ нь: цайныхаа дээж цацалыг уул усандаа өргөх, юм оёх, тариа тээрэмдэх, тариа татах, ноос савах, бөх барилдах, нум сум харвах, морины явдал зэргээр биелдэг.

МОРИН ХУУР

Морин хуур өнө удаан түүхтэй, аль эрт 13-р зууны эхэнд даруй Монгол үндэстний хүн ардын дунд өргөн дэлгэрсэн юм. Морин хуурын дэлгэрсэн нутаг орон нь адил бус байдгийн улмаар, түүний нэр, хэлбэр дүрс дууны өнгө, хөгжимдөх арга нь ч өөр өөрийн онцлогтой байдаг. Морин хуурын хайрцаг нь тэгш дөрвөлжин хэлбэртэй, гриф дээрээ морин толгойн сийлбэртэй байдаг. Энэ бол морин хуурын үндсэн төрх бөгөөд морин хуур гэсэн нэрийнх нь илрэл юм. Морин хуурын чавхдасыг морины сүүлээр хийнэ. Морин хуурын ая эгшиг сонсголонтой сайхан бөгөөд утсан хөгжмийн дотор өөрийн өвөрмөц онцлогтой хөгжмийн зэмсэг. Эрт дээр үед морин хуурыг хөгжимчид өөрсдөө үйлдэж бүтээгээд хэрэглэж байсан юм. Дууны хэмжээ нь нэлээд дор болохоор монгол гэр болон байшинд хөгжимдөхөд тохиромжтой байсан. Цаг үеийн шаардлагаар хөгжмийн зэмсгийн мастерууд уламжлалт морин хууранд өөрчлөлт оруулсан байна. 

МОРИНЫ СОЁЛ

Төв Азийн өндөрлөг, тэр дундаа Монгол нутагт анх адуу үүссэн бөгөөд Дорноговь аймгийн Эргэлийн зоо орчимоос 65 сая жилийн өмнөх үед хамаарагдах таван хуруутай адуу олдож байсан нь үүнийг нотолдог байна. Монголчууд адуун сүргээ “Унахад хөнгөн, уралдахад хурдан, сүү нь эм, сүр жавхлантай” Морин эрдэнэ хэмээн төрийн сүлдэндээ дээдлэн ирсэн. Дайн тулаан, уналга ачлага, наадам цэнгэл, сүүгээр айраг исгэж хэрэглэх зэргээр Монголчуудын нүүдлийн мал аж ахуйг монгол адуугүйгээр төсөөлөхийн аргагүй.

Монгол морь нь намхан чийрэг биетэй тэсвэр, тэвчээртэй, хурдтай байдаг учраас дэлхийн олон дайн тулаанд ялалтыг авчирахад оролцсон хувь нэмрийг үнэлж монгол моринд зориулсан хөшөө дурсгал олон байдаг. Чингис Хааны дэлхийг эзэлсэн байлдан дагуулалт монгол морьтой салшгүй холбоотой юм.

Морьны соёл нь морь таних шинжих ухаан, морины тоног хэрэгсэл бэлдэх, унаж эдлэх ухаан, уналга ачилганд хэрэглэх арга технологи зэрэг олон арга ухааныг агуулсан байдаг.

Адууг унаж эдлэхэд хазаар, ногт, чөдөр, хударга, эмээл, ташуур, хомуут, тэрэг, тэрэгний хэрэглэл, хусуур, сойз зэрэг тоног хэрэгсэл ордог.

ЭРИЙН ГУРВАН НААДАМ

Наадмыг 2010 онд ЮНЕСКО «Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн жагсаалт»-д бүртгэн авчээ. Орчин цагийн судлаачид Монголын наадам Хүннү гүрний нэгдсэн төр байгуулагдсан МЭӨ I-II зуунд үүссэн хэмээн тодорхойлжээ. Тухайн үед морь, бөх, сурыг тулгар төрийн үүсэл хэмээн тодорхойлж байсан аж.

Учир нь газар нутаг, эх орноо хамгаалахад эр хүнд энэ гурван чадвар зайлшгүй хэрэг болдог байжээ. Тухайлбал, морийг гарамгай унахын сацуу нум сум тавьж дайснаа устгана. Харин гардан байлдаанд сэлэмгүй оролцохдоо бөхийн мэх ашиглах шаардлагатай байжээ. Тухайн үеийн Хүннүчүүд бутархай овог аймгийн эв нэгдэл, цэргүүдийнхээ байлдааны ур чадварыг сайжруулах үүднээс наадам зохион байгуулдаг байсан аж. Үүнээс хойш монгол угсаатнууд эрийн гурван наадмыг зохиосоор иржээ.

ТАВАН ХОШУУ МАЛ

Таван хошуу мал гэдэг нь монголчуудын эртнээс нааш гаршуулан өсгөн, ашиг шимийг нь хүртэж буй адуу, үхэр, тэмээ, хонь, ямааг ерөнхийд нь нэрлэн хэлсэн үг юм. Эртнээс нааш Монгол түмний гол амин зуулга нь мал аж ахуй болж ирсний хувьд монгол зон олон таван хошуу малаа их дээдэлдэг бөгөөд таван хошуу малыг нийтэд нь мөн таван эрдэнэ хэмээн хэлдэг. Адуу, үхэр, тэмээ гурвыг бод мал гэх бөгөөд хонь ямааг бог мал гэнэ. Эх газрын эрс тэс, экологийн нөхцөлд байгалийн урт хугацааны шалгарал, мал маллагааны олон зууныг дамжиж ирсэн ардын сонгон үржүүлгийн үр дүнд байгаль- цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлд дасан зохицож, биологийн онцгой шинжийг хадгалсан нутгийн монгол мал бий болсон юм. Монгол үүлдрийн мал нь жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрийн маллагаанд байж, үржин төлжиж ашиг шимээ өгсөөр ирсэн уламжлалтай билээ.