ҮНЭТ ЧУЛУУ УРЛАЛЫГ ДЭЛГЭРҮҮЛЭХ "ЭРДЭМ”

1. Ерөнхий мэдээлэл
2. Үндэслэл
3. Зорилго, зорилт
4. Удирдагчийн танилцуулга
5. Сургалтыг зохион байгуулах бэлтгэл ажил
6. Сургалтын хөтөлбөр
7. Төслийн үр дүн

1. ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ

2. ҮНДЭСЛЭЛ

2.1. Өв соёлын үндэслэл

Монголчууд чулуу урлалыг эртнээс нааш хөгжүүлж чулууны гайхалтай өв соёлыг бүтээсэн үндэстэн билээ.Монголчууд чулуу урлал, чулууны соёл, чулуун эдлэл хэрэглэлийн ид шид, эрчим энергийн тухай маш өндөр мэдлэгтэй байсан нь археологийн олдвор, эд өлгийн зүйлсээс харагддаг. Сүүлийн жилүүдэд монголын чулуу урлаачид тоо цөөрч монгол чулуу урлалыг цаашид хөгжүүлэх, чулуугаар үнэт эдлэл хэрэглэл бүтээх нь улам бүр ховордож, чулууны өв соёл мартагдсаар байна. Эх орныхоо үнэт чулууг гадагш нь хямд гаргаад оронд нь хиймэл чулуун эдлэл оруулж ирж байна.

2.2. Хууль эрх зүйн үндэслэл
2000 оноос хойш говийн аймгуудаас хувиараа ашигт малтмал олборлогчид гоёлын болон үнэт чулууг хууль бусаар их хэмжээгээр экспортолж байна. Албан бус эх сурвалжийн мэдээллээр жилдээ 5- 8 тонн үнэт чулуу хууль бусаар гарч байна. Голдуу үзмэн мана, чүнчигноров, каварцит, ногоон цахиурын төрлийн чулуунуудыг олборлож байна. Хятадууд Монголоос хэт хямд үнээр сорчилж авсан чулуугаа засаж янзлаад бусад оронд өндөр үнээр экспортолж, үлэмж ашиг олж байна. Дорноговь аймгийн Айраг сумаас олдсон нэг метр гаруй урттай чүнчигноров Хонконгийн чулууны биржид нэг сая ам.доллараар зарагдсан мэдээ бий. Гэтэл манай нинжанууд иймэрхүү хэмжээтэй чүнчигноровыг 200000 төгрөгөөр борлуулж байна.

Монголд үнэт чулууны чиглэлээр геологийн судалгааг оросуудтай хамтарч хийсэн тул үнэт чулууны дээжүүд Оросруу зөөгдсөн бөгөөд нөөцийн талаарх мэдээлэл тодорхой биш байна. Үнэт эрдэнийн чулуугаа ядаж засаж хэлбэржүүлдэг техник технологитой, бие даан экспортолдог, дагнасан үйл ажиллагаа эрхэлдэг нэг ч үйлдвэр байхгүй. Цаашлаад дагаж мөрдөх стандарт боловсруулах, хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлсэн баримт бичиг, дүрэм журам гаргах талд дорвитой ажил хийгдэхгүй байна. Монгол орны газрын хэвлий дэх нэг чухал баялаг хууль бусаар, хараа хяналтгүй Хятадруу урссаар байгаа нь харамсалтай. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын Ханги- Мандалын боомтоор БНХАУ-ын 13 иргэн 16 нэр төрлийн 84 хайрцаг үнэт чулуу гаргах гэж байгаад хураалгажээ. Чулууг улсын орлого болгох, үнэлгээг тогтоож борлуулах, онцгой сонин содон тогтоцтойг нь зохих газарт хүргүүлж шинжлүүлэх талаар мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар үүрэг болгосон хэдийч энэ хэрэг хэрхэн шийдэгдсэн нь тодорхойгүй байна. Тэгээд ч үнэт чулуугаар эрүүгийн хэрэг үүсгэх эрх зүйн орчин байхгүй, хураасан чулуугаа хаана хадгалах, хэрхэн улсын орлого болгох, үнэлгээг яаж тогтоох вэ гээд олон асуудлыг зохицуулах хууль эрх зүйн баримт бичиг байхгүй болохоор нэг нь хураасан, нэг нь хохирсон нэртэй өнгөрч байна. Энэ асуудалд хятадуудыг буруутгаж суулгүйгээр монгол хүн бүр чулуугаа таньдаг, чулуугаа үнэт баялаг болгож чаддаг, төр нь чулууны зохистой бодлого явуулж чаддаг байх хэрэгтэй байна.

2.3. Байгаль экологийн үндэслэл
Байгаль дэлхий бүгдийг өөрөө зохицуулсан тогтоц, хэв шинжийг бүрдүүлсэн байдаг. Ширхэг чулуу хүртэл экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалдаг онцлогтой. Ялангуяа говьд. Өвс ургамал, хад чулуу, уул нуруу, ой тайгагүй энэ нутгийн экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалдаг гол сүнс нь чулуу. Нэг чулууны дор хэчнээн шавж хорхойн амьдрал буцалдаг. Чулуунууд элсний нүүдлийг зогсоох, өнгөн хөрсний үржил шимийг салхинд хийсэхээс хамгаалах гэх мэт ач холбогдолтой. Мартаж, анзааралгүй хаяж боломгүй бас нэг асуудал бол говь нутгийн газрын гүний ус. Монголын говь нутаг хэвлийнээсээ хатаж, хатингаршиж эхэлснийг учир мэдэх хүмүүс төдийгүй, эрдэмтэн судлаачид баталж байна. Угтаа бол гоёлын болон үнэт чулуу хөрсөндөө хадгалагдах учиртай. Хэрвээ газрын чулууг болон жоншийг олборлоод дуусгавал говь усгүй болно. Эдгээр нь говьд ус татдаг, тэнцвэрт байдлыг хадгалдаг гол судас нь юм. Өөрөөр хэлбэл, говийн чулуу нь хангайн модтой адил ус хуримтлуулдаг шидтэй. Энэ утгаараа үнэт чулууны бизнест төрийн хяналт, ашиглалтыг зохицуулах бодлого яах аргагүй үгүйлэгдэж байна. Байгаль орчны тухай хуульд байгалийн нөөц баялгийг ашиглахдаа даацын хэмжээнд тохируулах заалттай. Нөөцийг байгаа хэмжээгээр бус, байгальд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүйгээр даацад нь тохируулж ашиглах ёстой. Тэгвэл үнэт чулуугаа олон улсын дуудлага худалдаанд оруулах, хууль бусаар хил гаргахыг завдвал хатуу хариуцлага ногдуулдаг, иргэдийн олборлосон чулууг худалдан авдаг үндэсний үйлдвэртэй болох бодлого үгүйлэгдэж байна. Түүнчлэн чулууны нөөцтэй суманд хяналтын байцаагчаас гадна энэ асуудлыг мэддэг, үнэт чулууны тусгай мэргэжилтэн ажиллуулах шаардлага тулгарсныг өдгөө үүсээд буй нөхцөл байдал гэрчилж байна.Монголын хоймор нутаг Хөвсгөлөөс үнэт эрдэнэ хаш, мана, хас зэрэг чулууг зөвхөн зарж л ашиглаж байна.Нутгийнхаа чулууг алгандаа эргүүлж, өвөртөө өнхрүүлж яваа хүн газар тэнгэрийнхээ эрчмээр аяндаа сэргээгдэж байдаг. Байрнаасаа хөдөлсөн чулуу гурван жил зовдог хэмээн ярилцаж, нутгийнхаа чулууг хөдөлгөхөөс ч эмээдэг монголчууд өнөөдөр үнэт чулуугаа гадагш нь ганзгалж байгаа нь эх орноо эмтэлж байгаа хэлбэр юм.

2.4. Эдийн засгийн үндэслэл

Чулууг түүхийгээр нь их хэмжээгээр хил давуулан зөөхгүйгээр, ур ухаан шингээж үнэт эдлэл бүтээл болгох, хөдөө орон нутгийн өрхийн амжиргааны түвшинг сайжруулах цаашилвал Монголын гэх тодотголтой брэнд бүтээхийн тулд монгол чулуу урлалыг хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Иймийн тулд мэдсэн сурснаа бусдад зааж эзэмшүүлэхээр Монгол орон даяар чулуу урлалын багш бэлтгэх үндэсний хөтөлбөрийг санаачилж аймаг, сум бүрт чулуу таньдаг, үнэт чулуугаар урладаг чулуу урлалын багш нарыг сургаж бэлдэхээр энэхүү төслийг боловсруулсан билээ.

3. ЗОРИЛГО

Монгол улсын үнэт хөрөнгө өмч болох чулуугаа хиллээд зардаг биш ширхэг бүрт нь ур ухаан, урлал хийц шингээж үнэт эрдэнэ болгож чадахуйц 3- 4 чулуу урлаач, чулуу урлалын багшийг сургаж бэлдэхэд оршино.

Зорилт 1. Дүүргийг үнэт чулууны судалгаатай болно.

Зорилт 2. “Манай нутгийн хөгшид машины үнэтэй чулуу зуудаг” гэж ярьдаг нь соруулыг хэлж байгаа юм. Энэ мэтчилэн чулуугаар үнэт эдлэл урлан бүтээж, эдэлж хэрэглэх нь нэмэгдэнэ. Чулуу урлаач хэдий чинээ олон болно тэр хэмжээгээр чулуугаа таньж үнэлж чаддаг болно. Орон нутгийн брэнд бий болно.

Зорилт 3. Монголоор аялаж байгаа жуулчидад борлуулах бэлэг дурсгалын зүйлс нэн ховор байна. Өөрийн нутгийн үнэт чулуугаа урласан бэлэг дурсгалын зүйлсийг жуулчидад борлуулж өрхийн орлогоо нэмэгдүүлэх боложийг нээнэ.

Зорилт 4. Чулууны нинжа нар үнэт баялагаа эх захгүй олборлож зарж эх нутгаа сэндийчих биш харин чулуу урлахуйд суралцаж, чулуугаараа үнэт эдлэл, бүтээл хийж зөв зохистой ухаалаг амьдрах боломж байна.

Зорилт 5. Үнэт чулууны урлалын сургалтын төвийг байгуулна. 

Зорилт 6. ЕБС-ийн Ахлах ангийн сурагчидад чулууны өв соёл, урлалыг таниулах бодит орчинтой болно.

4. ТӨСЛИЙН УДИРДАГЧ: Шарайд Гомбосүрэнгийн Баярбилэг

Монголын үнэт чулууг дэлхийд чулуу болгож, чулууны өв соёл урлал, шавь сургалтыг өндөр түвшинд хөгжүүлэхээр ажиллаж байна.

Үнэт чулууны дархан, “Монгол чулуу урлал” дугуйланг үүсгэн байгуулагч

Гомбосүрэн овогтой Баярбилэг нь 1973 онд Хэнтий аймгийн Батширээт суманд төрж өссөн. Бага наснаасаа ясли, цэцэрлэгээр хүмүүжсэн. 1981- 1991 онд Хэнтий аймгийн Биндэр сумын сургуулийг дүүргэж бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн.

12 наснаас эхлэн зуныхаа амралтаар Батширээт сумын Модны үйлдвэрийн мод үржүүлгийн цехэд ажиллаж үрсэлгээчин, услагч, суулгац таригч зэрэг ажлуудыг хийж эхлэсэн. Энэ үеэс экологи хүмүүнлэгийн чиглэлийн байгальтай ойрхон ажлуудыг хийсэн ба залуу байгальч бүлгэмийн идэвхитэн гишүүн байлаа.

1990 онд Модны үйлдвэр гэж байхад байгалийг нөхөн сэргээх, байгальтай зөв харьцах талаар хэсэг нөхдийн хамт хоршоо байгуулж хүүхэд залууст байгаль орчноо хайрлан хамгаалах зөв харьцах талаар ухуулах хуудас, гарын авлага тараах зэрэг ажлыг хүүхэд байхдаа санаачлан зохион байгуулж байв.

2000- 2005 онд хувиараа барималчин Д.Доржсүрэнгээр багшлуулан чулуун арслан хийж байгууллагуудад борлуулж байгаад 2005- 2009 онд АНУ-ын Вашингтон Диси, Сиатл зэрэг хотод чулуугаар хийх ажлыг мэргэжлийн хүнээр удирдуулан заалгаж тасралтгүй ажиллаж эхлэсэн. Энэ цагаас чулуу урлалын эрдэмд шамдан суралцаж Монголын уламжлалт ухааныг өвлөж өөрийнхөөрөө баяжуулан хөгжүүлж байгаа билээ.

2009 оноос хойш Монгол орон даяар болон Европ, дундад азийн орнуудаар аялаж, үнэт чулууны судалгаа, чулуу урлалыг Монголдоо хөгжүүлэх, чулуу урлаачдыг сургаж бэлтгэх чиглэлээр ажиллаж байна.

5. СУРГАЛТЫГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ БЭЛТГЭЛ АЖИЛ

5.1. СУРГАЛТАНД ОРОЛЦОГЧИД ТАВИГДАХ ШААРДЛАГА

1. 18 дээш насны эрэгтэй, эмэгтэй ямар ч хүн байж болно;
2. Гарын ур дүйтэй байх;
3. Гар урлал болон чулуу урлалаар дур сонирхолтой байх;
4. Эрүүл мэндийн үзлэгт хамрагдаж тэнцсэн байх. (Сүрьегийн сорилд хамрагдсан байх);
5. Архи, тамхи хэрэглэдэггүй байх;
6. Сурсан эрдэмээ бусдад зааж сургах чадвартай байх;
7. Ярианы болон бичиг үсгийн чадвартай байх;

5.2. СУРГАЛТЫН ӨРӨӨНД ТАВИГДАХ ШААРДЛАГА

1. Ус, цахилгаатай байх;
2. 20кв/метр- с дээш талбайтай байх;
3. Гэрэл, агааржуулалт сайн байх;
4. Дуу чимээтэй нөхцөлтэй ажиллахыг тооцох;
5. Сургалтын ширээ 2 ширхэг (төмөр тавцантай, бөх бат ширээ, 2кв/метр орчим тавцантай байх) Эсвэл ширээг төмөрлөх боломжтой байх;
6. Бөх бат сандал 4 ширхэг;

6. СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР

7. ТӨСЛИЙН ҮР ДҮН

7.1. Аймаг бүрт үнэт чулууны урлал хөгжиж, 2- 3 хүн тогтмол ажлын байртай болно. Орон нутаг өөрийн брэнд бүтээгдэхүүнтэй болно.

7.2.  Монголын үнэт чулууны хууль бус наймаа багасна

Монголын чулууг хямдаар зөөж зардаг явдал эрс багасаж чулуугаар урлаачид ихсэж дэлхийн жишигт нийцсэн үнэ үнэлэмж бий болно. Ингэснээр шавхагддаг нөөц үнэт чулуугаа зөв зохистой хэрэглэж дотооддоо хадгалан үлдэж зуун зуунаар өвлөгдөж ирээдүй хойчис харамсах зүйлгүй амьдарна.

7.3. Чулуу урлаачдын сургалтын төв байгуулагдана

Монгол үнэт чулууг төр засгийн анхаарал оруулж чулуу урлаачдын нэгдсэн холбоо, сургалтын төвийг байгуулна.

7.4. Монгол үнэт чулуу урлалын брэнд бүтээгдэхүүн гаргана

Урласан бүтээлүүдээ үзэсгэлэн болон дэлгүүрээс борлуулна. Гадаад дотоодын томоохон үзэсгэлэнд оролцож онлайнаар гадаад зах зээлд борлуулж монголын гэх үнэт чулууны брэндийг хөгжүүлнэ.