Манай ард бол түмэн хамгийн олон оньсон тоглоом зохиосон ард түмний нэг билээ

“Хүнийг таних гэвэл нөхрийг нь хар, хүүхдийг таних гэвэл тоглоомыг нь үз” гэсэн мэргэн үг бий. Манай ард түмэн үр хүүхдийнхээ оюун ухааныг саруул уужим болгон хүмүүжүүлэх ардын тоглоомын бүхэл бүтэн соёлыг бий болгожээ. Түүний нэг нь Монголчуудын хэдэн зууны турш өвлөж ирсэн оюуны бүтээл болох оньсон тоглоом юм.

Оюун задлах оньсон тоглоомоор Монгол дэлхийд тэргүүн байранд орно. Үүнээс зөвхөн “Модон зангилаа” хэмээх цуврал оньсон тоглоомыг 24, 48, 120 мод эвлүүлэн зангиддаг нь Рубикийн шооноос илүү оюун ухаан шаардах юм. Түүнчлэн Шамбалын түлхүүр гэж нэрлэдэг 7-9 төмөр цагирагаар хийсэн 681 үйлдлээр орж гардаг тоглоомыг онцлон нэрлэж болно. Мөн түүнээс гадна оньсон тоглоомд: цахилдаг зангидах, сампин зангидах, мөн тод төмөрлөгөөр үйлдсэн , угсрах, эвлүүлэх, зангидах, задруулах, гаргах наадгай гэх мэт олон төрлийн оньс байна. Оньслох тоглоомд даруулах, шургуулах, давуулах, дагуулах, ороох, углах, өшиглүүлэх, тээглүүлэх, нэхээс, сүлжээс зэрэг гол үйлдлүүд байна.

144 модны задаргаатай оньсон тоглоом

“Очир сахиус” оньсон тоглоом

Ахмад сурган хүмүүжүүлэгч Л.Бавуу “Модон зангилаа” нэртэй оньслох урлагийн сонирхолтой үзэсгэлэнд тавигдаж байсан нийт 32 бүтээлээс хамгийн олон модны задаргаатай нь “Очир сахиус” нэртэй оньсон тоглоом байсан ба жаахандай хэмээх зургаан модны оньсон тоглоомыг баяжуулж, дөрвөн модоор эхлээд 28 мод болгосны дараа нэг түгжээд дараа нь 52 мод болгож дахин түгжих гэх мэт дарааллаар явсаар 144 модоор энэ тоглоомыг бүтээжээ.

Монгол түлхүүр тоглоом

Манай ард түмний дунд үе дамжиж түгэн дэлгэрсэн олон гайхамшигт тоглоом, наадам байдгийн нэг нь “Монгол түлхүүр” хэмээх төмөр утсан тоглоом юм. Монгол түлхүүр тоглоом нь төмрөөр уралсан цагирагт түлхүүр тоглоом юм. Олон хэлхээ хэлбэр бүхий цаграгны цоожыг ямарч багаж хэрэгсэлгүйгээр тайлснаарай нарийн ухаан уралдуулсан түргэн сэтгэх чадамгай амь биеэ аврах зориулалтаар монгол түлхүүр тоглоомын нууц нь юм. Нэгэн домогт өгүүлснээр, энэ дэлхийд амьдарч байгаа хэн боловч хорвоогоос халихдаа тамын оронд заавал хүргэгддэг гэнэ. Тамын орон нь газрын гүнд орших бөгөөд 9 үетэй, үе болгонд нь өөр өөрийн гай зовлон тохиолдоно. Тухайлбал, хамгийн гүнд есдөх үе нь халуун там, түүний дараа хүйтэн там, тэгээд цангах, өлсөх мэтчилэн янз бүрийн гай зовлонг туулсаар нэгдэх үед ирэхэд хаалгыг нь энэ тоглоомтой яг адил хэлбэр, хийцтэй цоожоор цоожилсон байдаг. Энэ цоожийг төмрөөр маш бат хийсэн тул ямар ч багаж хэрэглээд нэмэргүй, харин цэцэн цэлмэг оюун ухаантай, ажигч гярхай, уйгагүй хөдөлмөрч хүн түүнийг гаргаж чадах учиртай. Цоожийг гаргаж чадсан нь тамаас бүрэн суллагдаж диваажингийн оронд очиж жаргалтай сайхан амьдарч байхад, гаргаж чадаагүй нь тэндээ хоцорч тэр олон гай зовлонг дамжин эргэлдсээр байдаг ажээ.

Энэ тоглоомын цагираг бүр нь арын цагиргаа сүвлэн гарч загасны хайрс мэт хоорондоо холбогдсон нь тамын орон 9 үетэй, тэдгээрийг заавал дамжин гардаг гэсэн санааг илэрхийлжээ. Монгол түлхүүр тоглоом нь цоож, түлхүүр гэсэн 2 хэсэгтэй. Цоож нь цагираг, хөндлөвч, ялтас төмрөөс бүрддэг байхад түлхүүр нь ганц битүү зууван гархи байна. Түлхүүр цоож хоёр хоорондоо хэлхэгдэж байж цоож нь түгжигддэг, саланги болмогц цоож гардаг байхаар зохиомжлогджээ. Цоожноос түлхүүрийг суллан аваад, анхны байрлалд нь оруулж дахин угсрахад тоглоомын зорилго оршино. Түлхүүрийг суллаж гаргах, дахин угсрахдаа үйлдлийг заавал нэгдүгээр цагиргаас эхлэнэ. Хэлхээнд хамгийн эцсийн 2 цагиргийг үлдээсэн тохиолдолд арын цагиргийг доош унагааж түлхүүрээс бүрэн суллана. Дараа нь үлдсэн 8 цагиргаа бүгдийг нь түлхүүрт дахин угсарч өмнөөс нь эхлэн доош унагасаар мөн эцсийн хоёр цагиргийг үлдээж арын цагиргийг доош унагааж түлхүүрээс бүрэн суллах замаар түлхүүрийг гаргана. Есөн цагирагтай тоглоомноос түлхүүрийг гаргахдаа 341 үйлдэл хийнэ. Мөн тийм тоотой үйлдэл хийж анхны байрлалд нь буцааж угсарна. Түлхүүрийг цоожинд буцааж хийхдээ хэлхээнд нэг цагираг байх тохиолдолд түүний арын цагиргийг дороос нь дээш өмсгөн өлгөж түлхүүрт оруулах замаар хийнэ.

Уран ээдрээт тоглоом

Энэхүү тоглоом нь хонин холбоо, богцны уяа, хос дөрөө холбох, салгах, аргамжаанаас биеэ салгах, тэмээн тушаа, есөн нүх, бөгж нийлүүлэх,чөдөр зангилаа, уур нүдүүр холбох, салгах зэргээр монгол ахуй амьдрал үргэлж хэрэглэсээр ирсэн нь амьдрах чадварыг шаламгай сургадагаарай онцлогтой тоглоом юм.