"Яруу сэтгэгч" сонины нийтлэлүүд цувралаар хүрч байна... 

Аливаа улс vндэстэний тvvх хөгжиж ирсэн нөхцөл байдал, газар зvйн орчин зэрэг нь өөр өөр байдаг нь тvvнийг бусдаас ялгаатай vзэл бодол зан vйлийн хэвшмэл шинжтэй болгодог байна. Yvнийг нийтлэг байдлаар vндэстний менталитет хэмээх ойлголтод багтаан vздэг. Нийгмийн аливаа өөрчлөлтийг амжилттай хэрэгжvvлэх, эсэх нь энэхvv менталитетыг хэр зэрэг харгалзсанаас шалтгаална. Харамсалтай нь бид vvнийг Монголын нийгмийн тvvхийн бараг зуун жилийн тvvхэнд харгалзаж байгаагvй юм.

Менталитет гэдэг нь бодит байдлын субъектив дvр бөгөөд хvмvvсийн ертөнцийг ойлгох, ертөнцийг мэдрэх явдлыг тодорхойлж байдаг харьцангvй өнгөц, хувьсамтгай төсөөллийн цаад, тогтвортой өвөрмөц систем болно. Yvний зэрэгцээ менталитетыг ухамсар, өөрийн ухамсрын агуулга (мэдрэмж, vзэл бодол, төсөөлөл), тvvнчлэн сэтгэлгээний арга барил (бодит байдлыг ойлгох, дvгнэх арга) гэж ч vздэг.
Ямар нэг хэмжээгээр нийт vндэстэнд байдаг ерөнхий менталитетаас гадна эрх баригчдын менталь шинж, ард тvмний менталь шинж гэсэн менталитетын тусгай төрөл байдаг. Аль ч ард тvмний vнэт зvйлс бvрэлдэх, өөрийн гэсэн сэтгэлгээ, төсөөлөл бий болоход тvvх, эдийн засгийн болон социал хөгжил, байгал, экологийн онцлог, тvvнчлэн “хамтын ухамсаргvй байдал” зэрэг нөлөөлдөг. Монгол нь энэ утгаараа дэлхийн аль ч vндэстнээс ихээхэн ялгаатай. Нvvдлийн мал аж ахуй, тvvнд зохицсон нийгэм, төрийн байгуулал нь монголчуудын менталитетыг тодорхойлсоор ирсэн нь гарцаагvй юм.
Монгол хvний менталитетыг нэлээд эртний vеэс улируулан философийн vvднээс судалсан нь доктор Н. Хавх болно. Тэр менталитет гэдэг vгийг “унаган төрх” гэсэн монгол нэр томъёогоор дvйлгэн нэлээд ултай тодорхойлсон байна. Доктор Н. Хавх монгол хvний сайн талуудыг нь: “нэг чигт шударга шулуун гvндvvгvй байдал, бусдыг хуурч мэхлэх, залилах явдалгvй бат vйл, бусдыг тэтгэх болон бусдаас харж хvлээж хvсэх хиргvй тунгалаг сэтгэл, ах зах дээд хvмvvст vзvvлэх сэтгэлээ дагасан хvндэтгэл, бусдыг сэтгэлээрээ шууд мэдрэн таних онцгой чадвар, өрөвч зөөлөн харимтгай сэтгэл, бусадтай хиргvй цагаан сэтгэлээр харьцах харьцаа, сэтгэл санааны их эрч хvч, эрмэлзэл тэмvvлэл“ хэмээн тодорхойлжээ. Харин муу талуудыг нь : “өрх гэрийн хvрээнд ураг төрлийн хvмvvсийн харьцаагаар бий болсон хязгаарлагдмал vзэл бодол нь өөр хvрээлэлд таарч тохирохгvй болоод ирэхлээр хямардаг, тvvнээс гарахын тулд тэр vедээ тархи толгойгоо эрч далайцтай ажиллуулна, ухаан бодлоо сийлнэ, тэр хэрээр хурдан тvргэн хямралаас гарах арга замыг олно; харин энэ хооронд vе vе туйлширна, өрх гэрийн хvрээнд төлөвшин бий болсон vзэл бодол, шинж, унаган төрхөөсөө огцом эрс ухарч, бусдыг дуурайн, тэднийг аялдан дагаж хошуурна, эс дагагсдыгаа хавчиж шахна, овжин зальтай, хуурч мэхлэх, итгэл алдуулах, хувиа хичээх явдлыг чухалчлан сонирхоно, залуус нь эцэг эх, ахмад vетэйгээ, эхнэр нь эр нөхөртэйгөө эвдрэлцэж, тэд нь ч vр хvvхэд, залуу vе, эхнэртээ итгэх итгэлээр тааруу болно” хэмээн дvрсэлжээ.
Монгол хvний менталитетын талаар хятадын эртний сурвалжууд, гадаадын жуулчид, тухайлбал Марко Поло, Плано Карпини, Гильом де Рубрук нарын аян замын тэмдэглэл, гадаадын эрдэмтэд тухайлбал, академич М. И. Майский нарын олон эрдэмтний зохиол бvтээлд тодорхой дурдсан байдаг. Эдгээр нь бvхэлдээ дээрх дvгнэлттэй vндсэндээ давхцдаг болно.
Менталитет нь бvхэлдээ биш, харин тvvний гол зарим шинж нь имиж байдлаар тарж, тухайн vндэстний хаяг, дvр хэлбэрийг олдог байна. Жишээлбэл, немцvvд цаг нарийн барьдаг, хууль сахидаг, францууд зоригтой, цэмцгэр, нэр төрд дуртай, оросууд далайц зангараг сайтай, хамтач, хятадууд ажилсаг, нарийн ухаантай гэх мэтээр ярих нь хvмvvст хар аяндаа ойлгомжтой мэт санагдана. Yнэхээр ч тийм байдаг. Олон эрдэмтдийн vзэж байгаагаар социаль ач холбогдол бvхий дээд эрэмбийн vнэт зvйлсэд ажил хөдөлмөр, нандигнах зvйлс, эрдэм мэдлэг, мэдээлэл, ур чадвар, ажил хэрэг, эд баялаг, эрvvл мэнд, эрх зvй ( аюулгvй байдал ) зэрэг ордог байна.
Менталитетын суурь өөрчлөлт Монголд хоёр удаа болсон байна. Yvний нэг дэх нь XIX зууны сvvлч, XX зууны эхээр Монгол Улс уламжлалт нийгмээс орчин vеийн нийгэмд шилжих vед нийгмийн асар их донсолгооны vед болжээ. Энэ vед “уламжлалт” монгол хvний хэв маяг “социалист” монгол хvн болон өөрчлөгджээ. Энэ дашрамд дурдахад манайд тогтсон зөвлөлт маягийн нийгмийн байгуулал нь орчин vеийн нийтээр хvлээн зөвшөөрсөн ангиллаар орчин vеийн буюу модерн нийгмийн байгуулалд хамаарагддаг. Удаахь суурь өөрчлөлт нь 1990-ээд оны өөрчлөлт шинэчлэлээр эхэлж одоо vргэлжилж байна. Энд “социалист” монгол хvн “капиталист” монгол хvн болон өөрчлөгдөх vйл явц болж байна. Уламжлалт, социалист, капиталист гурван хэв маяг хvний амьдралын гурваас дөрөвхөн vеийн дотор солигдсон нь монгол хvний менталитет, тухайлбал vнэт зvйлс, эрхэмлэл, зан араншинг ихээхэн зөрчилтэй, тодорхойгvй, чиг баримжаагvй болгож, нийгмийн харилцааг vлэмж зөрчилтэй бөгөөд ихээхэн онцлогтой болгож байгаа юм.
            Сэргэн мандалтын vеэс авахуулан Европын нийгэмд зах зээлтэй холбоо бvхий ур чадвар, өмч хөрөнгө, ажил хэрэг, эд баялаг, эрх зvй гэсэн дөрвөн vнэт зvйл тодорхойлогч шинж чанартай болсон байна. Мөн эдгээр чанар дорнын диспотизмын хvрээнд арай өөр байдлаар Хятадад болон Дорнын бусад оронд хөгжиж ирсэн байна.

Монгол хvний vнэт зvйлсийн тогтолцоонд дээр дурдсанаас огт өөр чиглэмж бvхий мөрөөрөө амьдрах, дураараа байх, нигvvлсэнгvй байх, төрсөн нутаг, байгаль дэлхий гэсэн vнэт зvйлс ихээхэн ач холбогдолтой байжээ. Эдгээрийг өнөөгийн шинжлэх ухааны нэр томъёогоор илэрхийлбэл шударга ёс, эрх чөлөө, эв нэгдэл, нинжин сэтгэл, газар нутаг, байгаль эх зэрэг болно.
Хөдөлмөр бол аль ч нийгэмд байдаг vнэт зvйл мөн. Гэхдээ хөдөлмөр зах зээлийн харилцаанд орсноос хойш тvvний агуулга ихээхэн өөрчлөгдөж барууны орнуудын голлох vнэт зvйл болж, хөдөлмөрийн ёс зvй, тvvнтэй холбоотой сахилга, хариуцлага зэргийг багтаасан том ойлголт болжээ. Хэрэв энэ утгаар нь авч vзэх юм бол Монголд хөдөлмөр нь хэзээ ч голлох vнэт зvйл болж байгаагvй гэсэн дvгнэлт хийж болно.
Yнэхээр ч монголчууд эд баялаг, өмч хөрөнгийн төлөө хөдөлмөрлөж байгаагvй тvvнийг амин зуулгын ердийн нэг хэрэгсэл мэт ойлгож, дараа нь амрах, баярлаж наадахын өмнөтгөл мэт vздэг. Yvнээс шалтгаалан хөдөлмөрийн соёл, сэтгэл зvйн тун өвөрмөц төлөв байдал бий болжээ.
Социализмын vед тулгарсан хамгийн гол бэрхшээл бол саяхны малчдыг орчин vеийн ажилчин, тариаланч, сэхээтэн болгох явдал байсан юм. Тэр ч байтугай малчдын хөдөлмөрийг хамтын байдлаар зохион байгуулахад ч ихээхэн бэрхшээл тулгарч байлаа. Энд монгол малчид социализмыг эсэргvvцсэндээ биш, харин хөдөлмөрийн орчин vеийн зохион байгуулалтад дасахгvй байсан нь илvvтэй гэж бид vзэж байна. Нэгэнт хөдөлмөр нь нөхөн сэргээх шинж чанартай, хөдөлмөрийн ёс зvй сайтар хөгжөөгvй болохоор зах зээлтэй холбоо бvхий өмч, эд баялаг, эрх, мэдлэг гэсэн бусад vнэт зvйлс монгол хvний менталитетэд голлох байр эзэлдэггvй буюу тун бvрхэг байдаг. Монгол ойлголтоор өмч болон өмчтөн гэсэн ойлголт нь бараг муу зvйл мэт vзэгдэнэ. Учир нь олон мянган жилийн турш монголын малчид өмч хөрөнгийг орлого буюу ашиг олдог капитал гэж хэзээ ч vзэж байгаагvй, харин амин зуулгын хэрэгсэл, төр буюу хаад ноёдын өмнө хvлээх дарамт (татвар) гэж vзэж ирсэн бололтой. Ийм сэтгэл зvй нь хариуцлагын мэдрэмжийг vлэмж сул болгодог байна. Одоо ч гэсэн монгол хvн хариуцлага хvлээх тун дургvй, тvvнээс vvдсэн ёс суртахууны сэдэл болох буруугаа хvлээх чадвар бараг байхгvй юм.
Хvй элгэний харилцаанд тулгуурласан нийтийн шинж чанартай хөдөлмөр нь мэргэжлийн ур чадварыг vлэмж бууруулдаг байна. Монголд ажилч, малч олон хvн байсан нь эргэлзээгvй боловч энэ нь нийт нийгмийг өөд нь татах бvтээлч хvчин болж байгаагvй юм.
Өрх гэрийн аж ахуй нь “олон салбарын” шинж чанартай байсан нь тvvнийг харьцангvй бие даасан шинжтэй болгож, хэрэглээний бараг тогтмол хэмжээг бий болгодог байна. Мөн эдийн засгийн өрсөлдөөн гэсэн нэг чухал vнэт зvйл бас байсангvй.
Таваар, мөнгөний харилцаа ямар нэг хэлбэрээр байсан боловч энэ нь өөр хоорондоо гэхээсээ хятадын худалдаачидтай хийх худалдаагаар vндсэндээ тодорхойлогдож байсан. Эндээс мөнгө нь vнэт зvйл болж чадахгvй байв. Иймээс монгол хvний сэтгэл зvйд материаллаг эд зvйлд хэт дурлах сэдэл огт байгаагvй юм.
Монголын нийгмийг бvхэлд нь хамарч байсан хот айл, саахалт айлын систем нь ямар нэг албадлагагvйгээр жам ёсоор бий болсон хvмvvсийн нийтлэгийн анхдагч хэлбэр байжээ. Энэхvv хvй элгэний тvвшинд бол монгол хvн хамаатансаг, ах дvvсэг, шударга ёс, тэгш эрх, эв нэгдэл, уламжлалыг хvндэтгэх vнэт зvйлстэй байна. Хvй элгэний хvрээнээс гадагш бол нутгархах vзэл буюу жалга довны vзэл бараг хэтэртлээ хөгжжээ.
Сэтгэлгээний салбарт шинжлэх ухааны мэдлэгийг vл мэдэх ба ертөнцийг vзэх vзэл нь шашны мухар сvсэгт хэт автсан байсан. Өөрөөр хэлбэл, рациональ сэтгэлгээ байгаагvй. Ийм байдал мэдлэгийн асар өндөр тvвшинд хvрсэн цөөн тооны зарим хvнийг эс тооцвол нийгмийг бvхэлд нь хамарч байлаа. Эрдэмтдийг амьдралаас тасархай, зөвхөн ном уншдаг буюу уншсан хvн гэж ойлгодог. Иймээс сэтгэлгээ нь нэг хэвийн, хамгийн хялбар, цорын ганц, зөв, vнэн, ганц амьсгаагаар хийх шийдлийг эрэлхийлдэг. Мэдлэгийн салбарын аливаа зvйлийг хэт бvдvvвчилж, загварчлан ойлгодог. Yvнээс vvдэн туйлшралд байнга орж байдаг. Иймээс тvvхийг болон нийгмийг цоо шинээр гадаадыг дууриан хийх хvсэлтэй. Yvнээс улбаалан монгол хvний сэтгэхvй “буян-нvгэл”, “ сайн-муу”, “хар-цагаан”, “vнэн-худал”, “ буруу-зөв”, “нөхөр-дайсан”, “өөрийн-хvний”, “бурхан-чөтгөр” гэсэн хоёр туйлтай байх нь элбэг.
Төр нь монгол хvний хувьд цорын ганц, тэнгэрлэг, туйлын vнэн болох бөгөөд тvvнд vг дуугvй захирагдах нь тvvний ертөнцийг vзэх vзлийн гол vнэт зvйл болно. Манай олонхи эрдэмтдийн хэлдэг Монгол нь төрт ёсны арвин баялаг уламжлалтай гэдэг vндэслэл нь харьцангуй юм. “Манжийн дарангуйллын vед Монгол өөрийн хаангvй, өөрийн засгийн газаргvй, өөрийн төр улсын нийслэлгvй болж, төрийн дээд бvх эрх мэдэл Манж хаан, тvvний төв засгийн хатуу хяналт, хууль зvйлийн vндсэн дээр ажиллах орон нутгийн засаглал л оршин байх болжээ” гэж М. Санждорж гуайн дvгнэлт туйлын зөв гэж vзнэ. Эл байдал нь монгол хvний менталитетад нөлөөлөхгvй байхын аргагvй юм. Чухам энэ vед төрийн дээд ангид Манжийн хаанд өргөл барьц өргөх, цол хэргэм худалдан авах, бие биеэ ховлох зэрэг менталитет тогтсон байна. Өөрөөр хэлбэл гаднын хvчийг илvvд vзэх, тvvгээр өөрийн асуудлыг шийдвэрлvvлэх менталитет тогтсон байна. Монгол хvний сөрөг менталитетаас хамгийн хортой нь энэхvv боолын менталитет болно.
Монгол хvн харизматик удирдагчийг хайх, төрийг төлөөлсөн хувь хvнийг төртэй адилтгах менталитеттай байдаг байна. Энэ нь тухайн хувь хvнийг бусдаас vлэмж илvv, жирийн бус гэж vздэг явдал болно. Иймээс жир бус хvн буюу дарга болох туйлын дуртай. Тэгсэн атлаа өөрийнх нь хувь заяаг өөрөө биш, төр шийднэ гэдэгт итгэлтэй байдаг учраас төрийн бодлогод нөлөөлөх оролдлогыг бараг илvvц зvйл мэт ойлгоно. Харин өөрөөсөө дээш хvнийг дагалдаж амьдрахыг илvvд vзнэ. Дээд албан тушаалтанд гомдлоо мэдvvлэх, өргөдөл бичих, зарга хийх хэлбэрээр аливаа асуудлыг шийдвэрлvvлэх дуртай. Энэ нь албан тушаалтныг аялдах, ойртох, хvлцэнгvй байх, долигнох, бялдуучлах сэтгэл зvйг бий болгодог. Тэдгээр нь ч дураараа дургих дуртай бөгөөд нэр алдар, цол хэргэмийн төлөө нvдээ өгөхөөс буцахгvй. Дарга л бол бvхнийг мэдэгч болон хувирна. Манайд нэг хvнийг тахин шvтэх vзэгдэл удаа дараа гарсан нь санамсаргvй явдал биш. Иймээс “дээрээс”, “төрийн бодлогоор”, “нэг шугамаар”, “нэг төлөвлөгөөгөөр” хийж буй зvйлд тун хvлцэнгvй ханддаг, ийм зvйлийг хvлээдэг, бараг дуртай гэж хэлж болно. Эндээс төрийн нэрээр далайлгах, сvржигнэх, албархах, мэдэмхийрэх, бусдаас дээр, илvv гэдгээ харуулах, эрх ямба хvндлэл шаардах, зэрэг зиндаагаараа дээрэлхэх, тансаглах, дээдсийг дуурайх зэрэг менталитет vvсдэг. Ард олон ч гэсэн төрийн хvнийг хvндлэн дээдлэх, бишрэх, долигнох, бялдуучдах, аяыг нь тааруулах, анхааран сонсох, шийдвэрийг нь vг дуугvй биелvvлэх зан vйл гаргадаг.
Ардын хувьсгалын дараа орчин vеийн төрийн институтууд байгуулагдсанаар эл байдалд зарим нэг өөрчлөлт оруулсан боловч монгол менталитетын суурь vндсийг бvрэн өөрчилж чадаагvй, ийм оролдлого ч хийгээгvй болно.
Учир нь уламжлалт болон социалист төр адил шинж тун олонтой байсан юм. Yvнд: 1. Төвлөрсөн, авторитар шинж

2. Нэг шашин буюу нэг vзэл суртал
3. Нэг хvнийг шvтэх буюу харизматик шинж
4. Төрийн хvчирхийлэл
5. Нийгмийг бvхэлд нь хянах хатуу хяналт
6. Хувь хvний идэвх санаачилга, бие даасан байдлыг vл ойшоох зэрэг болно.
Төр хуучин нийгмийг эвдэж, шинэ нийгэм төрийг байгуулан бэхжvvлэхэд чиглэсэн vйл ажиллагаа явуулах болов. Монголын нийгмийн хоцрогдол vлэмж их байсны улмаас шинэ нийгмийг байгуулах ажил vлэмж бэрхшээлтэй тулгарсан юм. Энэ бэрхшээлийн vндсэн шалтгаан нь олон мянган жил хэвшиж тогтсон дадал зуршил, менталитет байсан юм.
Шинэ төрийг шинэ хvмvvс байгуулах ёстой байсан бөгөөд энэ шинэ хvмvvс нь ЗХУ болон социалист орнуудад боловсрол эзэмшсэн хувьсгалчид болсон юм. Эдгээрийн онцлог шинж нь коммунист ирээдvйд шашинлаг байдлаар гvнзгий итгэсэн, нийгмийн гол дайсан нь хар, шар феодалууд болон хөрөнгөтнvvд гэдэг ангийн тэмцлийн онолыг хэт баримталсан, хуучин нийгмийг хvч хэрэглэн устгах буюу зайлуулж байж шинийг байгуулж болно гэдэгт vнэмшсэн, гадаад дэмжлэг тусламжид дулдуйдаж, тvvндээ эрдсэн, ЗХУ-ын хийж байгаа бvхнийг дуурайдаг, тvvнийг догм байдлаар хэрэгжvvлдэг хvмvvс байлаа.
Социализмын жилvvдэд Монголын нийгэмд шинэ номенклатур анги бий болж, тvvний удирдлагаар нийгмийн шинэ менталитет тогтсон юм. Тэр нь уламжлалт нийгмийн олон шинжийг хадгалан vлдсэн билээ. Одоо ч манай ихэнх улс төрчдийн янз бvрийн хугацаанд янз бvрийн сэдвээр хэлсэн, ярьсан зvйлийг зvйгээд vзэхэд бvхэл, цэгцтэй зvйл гардаггvй юм. Энэ нь тэдний олонхи нь хувь хvний хувьд гvйцэт төлөвшөөгvйг илт харуулдаг. Өөрөөр хэлбэл дундаж монгол хvн тогтсон vзэл бодол, итгэл vнэмшил бараг байхгvй, vнэт зvйлсийн хэт холимог системтэй, vлэмж зөрчилтэй, өөрийнхөө vзэл бодол, эрх ашгийг хамгаалах ойлголт төлөвшөөгvй хvн юм.
1990 оны өөрчлөлт шинэчлэлтээр уламжлалт болон социалист менталитетыг орвонгоор нь өөрчилсөн бөгөөд бид социализмыг гажуудуулсантайгаа адил ардчиллыг ч хvн танихын аргагvй эрэмдэглэжээ. Ний нуугvй хэлэхэд манайд хэрэгжсэн ардчилал, зах зээл гэж бараг алга. Манай нийгэм бол бусдыг дууриасаар байгаад саармаг болчихсон, зорилго чиглэлгvй, vнэлэмжийн өөрийн гэсэн систем, ёс суртахуун, эрхэмлэлгvй, нийгэм боллоо.
Өнөөгийн дундаж монгол хvн, нэн ялангуяа бюрократ анги уламжлалт соёлоосоо vлэмж тасарсан, эх хэл, тvvх соёл, зан заншлаа бараг мэдэхгvй, vл тоодог; далаад жил тогтсон оросын соёлын мөн чанарт хvрч чадалгvй голж хаясан, өөртөө сайнаар нялзааж чадаагvй; шинэ ардчилал, зах зээлийн соёлыг эзэмшиж чадаагvй, сураагvй мөртлөө тvvнийг өнгөн талыг дууриах хvчтэй эрмэлзэлтэй болжээ. Yvнээс болоод нийгмийн сэтгэн бодох чадвар vлэмж доройтож, зөвхөн өнөөдрөөрөө амьдардаг, оюун ухаандаа биш, мэдрэхvйдээ л захирагддаг хvмvvсийг нийгмийн орчин нь төрvvлэх болжээ.
Дээр дурдсан бvхэн нь төрийн бодлогод зайлшгvй харгалзвал зохих vндсэн хvчин зvйл мөн. Гэтэл харгалзах нь байтугай хvнээ мэдэхийг ч одоо болтол хэн ч хvсээгvй. Хvнийг гол болгоно, хvнийг төв болгоно, хvнд чиглэсэн бодлого явуулна гэж өдөр тутам ярьж, жил бvр “Хvний хөгжлийн илтгэл”, тvvнтэй төстэй төслvvд бичихээс цаашгvй байна.
Энэ өгvvлэлд санаж сэрээсэй гэдэг vvднээс монгол менталитетын сөрөг шинжийг тvлхvv оруулснаа уншигчдад учирлаж байна. Бидэнд олон сайн шинж байдаг бөгөөд тvvнийгээ ашиглах аваас улс, нийгэм, хvнээ хөгжvvлэх бvрэн боломжтой билээ.

Гэрэл зургийн эх сурвалж: http://times.mn/images/stories/media/2012/12/chingis.jpg
Д. Ганхуяг  (Судлаач, доктор)