Монголын төр сүүлийн 400-аад жилд яагаад суларсан бэ?
Монголын төрийн хүч 13-р зуунд хүчирхэг байсны нууцтай эсрэг хандлагатай хэдэн шалтгаантай холбоотой байх. Үүнд:
- Тэнгэрийн цагийн ивээл алсарсан. Өөрөөр хэлбэл, байгаль-түүхийн эерэг орчин, нөхцөлийн эрчим, үйлчлэл дайжсан.
- Төрийн толгойд үнэнхүү тэнгэр язгуурт билиг эрдэм төгс, ариун цагаан буянт хүмүүс залрах бус арга заль, ааль башраар хуурмаглагчид бурангуй эзэд, ноёд, “түрүүний бөөс” мэт авирлах болсноор төрийн сүлд хийморьт гутаг сууж, доройтсон бөгөөд ном эрдэм, чадал дадал муутай мулгуусын эрх мэдэлд очсон төр улс гэрийг өөд татах, ард харцсыг ивээх, ахуй соёлоо хөгжүүлж сүр хүчээ зузаатгахын оронд амин хувиа хичээгсэдийн ашиг сонирхол, алиг шалиг жаргал цэнгэлд улайрсаар үндсэн үүргээ огоорсон.
- Монголчууд өөрсдийн хэрэгцээт эд таваарыг өөрсдөө үйлдвэрлэж сурах эрдэм боловсрол, арга ухаанд давших, мэргэжихээсээ түрүүнд бусдын хийснээр хэрэгцээгээ хангачихаад өөрсдөө гар сул, толгой хоосон амьдрах болсон. Өөрөөр хэлбэл, хийхийг сурахын оронд хэрэглэхийг сурсан олон зуун он жилүүд монгол улсыг дэлхийн түүхийн тавцнаас шилгээх, монголчуудыг хүн төрөлхтөний “данс”-наас хасахад хүргэсэн.
- Улсын хөгжилд ч хүний амьдралд ч анхдагч хэрэгтэй юмсыг өөрийнхөө гараар, дотоод хүч оюунаараа бүтээхээс хойш суун залхуурч, хүний бүтээснийг хямд, хялбараар завшин амьдрахыг гол зорилгоо болгон ухасхийсэн үндэстний эрдэм ухаан, хүн чанар, хүчин чадал ямагт бусдын “хошного”-нд явах нийгмийн хөгжлийн нэг жам зүй юм. Ийм хэдэн гол шалтгаанууд бий гэж хэлж болно байх гэж бодож байна.
Инженер Д.Бадарчийн Урианхай гуайтай хийсэн улс төр-шинжлэх ухааны ярилцлагаас