Яруу найрагч Ганболдын Баяртай ярилцлаа. 
Тэрээр биеийн өвч нөө сэтгэлийн хатаар, ялангуяа яруу найргаар даван туулж буй юм.

 
-"Чөлөөт сэтгэл­гээ­ний дуулал" яруу найр­гийн наадамдтүрүүл­сэнд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Өөрий­гөө түрүүлснийг ч мэдээ­гүй. Тэр өдөр утсаа унт­раа­гаад унтчихсан юм. Орой утсаа асаасан чинь хүмүүсээс баяр хүргэсэн мессеж ирсэн байсан. Юу билээ гээд гайхаад бай­сан чинь "Чөлөөт сэтгэл­гээний дуулал" яруу найр­гийн наадамд түрүүлсэн байсан юм билээ. 

-Хамгийн сүүлд ямар шүлэг бичсэн бэ?

-Өчиг­дөр шөнө гурван мөр шүлэг бичлээ. 

"Хэн нэгэн намайг асуу­вал 

Шүлгийнхээ дэвтрийг жимсээр дүүргэх гээд

Уул руу явсан гэж хэ­лээ­рэй, Намуунзул аа" гэсэн мөртийг хэлхлээ.

-Залуус богино шү­лэг их бичих болжээ. Учир юунд байна вэ?

-Янз бүрийн шалтгаан байдаг байх. Сүүлийн үед би шүлгээ богино бичээд байгаа. Хамгийн дээд тал нь 15 мөрт болж байсан. Эх орны тухай хоёр бүлэг 30 мөр шүлэг бичсэн нь хамгийн уртдаа орно. 

-Шүлгийг урт, богино бичихийн хооронд ял­гаа их байдаг уу?

-Асар ялгаатай. Ми­ний бодлоор хэлж чадах­гүй байгаа санаагаа ур­таар зунгааруулж бай­хаар тас хийсэн гурван мөртөд багтаая гэж бод­дог. Түүгээрээ давуу тал­тай болчихож байгаа юм. Жишээ нь мод гэдэг үгийг өчнөөн олон мөрөнд баг­тааж гаргадаг. Түүний оронд гурав, дөрвөн мөр­төд багтаагаад хэлчихэж болно. 

-Хэзээнээс утга зо­хио­лын харьяат болсон бэ?

-2004 оноос эхэлсэн гэж ойлгож болно. Анх дууны шүлэг бичиж түү­гээрээ дамжин энэ их айлын хаяанд хашаагаа барьсан. 

-Ямар дуу билээ?

-"Миний аавын ца­гаан овоо" гээд дуу бий. Гавьяат жүжигчин С.Жавх­­лан дуулж олны хүртээл болгосон. 

-Одоо хичнээн дуу­тай болсон байна вэ?

-17, 18 дуутай болчи­хож. Хөгжмийн зохиолчид ирж дууны шүлэг ав­на. Би өөрөө таньдаг дуу­чда­даа мөн дууны шүлэг өгнө. Энэ мэтчилэн хам­тарч уран бүтээл хийж байна. 

-Яруу найрагчид хит дуутай болсон ч өөрт ашиг байдаггүй юм шиг санагддаг?

-Тэр үнэн шүү. Хүмүүс дууны үг голоод байхаар нь П.Бадарч гуай нэг хү­лээн авалт дээр "Та нар тийм овоо юм бол наад дууныхаа үгийг авчихаад дан аяа гиншээд үз дээ" гэсэн байгаа юм. Дууны үг гэдэг их нөлөөтэй зүйл. Тэр шүлгийг харж байж аялгуу хийнэ. Гайхалтай сайхан шүлгэнд гайхал­тай аялгуу л зохиогдоно. Хамгийн гол нь яруу най­раг­чаа мартчихдаг. Ядаж FM-ээр тэр дуучны тэр дуу л гэж зарладаг шүү дээ. Монголд зохиогчийн эр­хийг хамгаалж байх ёстой гэж санадаг. Японд ганц­хан дуу зохиосон хүн тэр­бумтан болчихсон гэж дуулсан. Энд тэндхийн арга хэмжээнд дуулж бай­гаа л бол тэр хүнд мэдээ­лэл нь ирж, дансанд нь мөнгө нь орж байдаг гэ­сэн. Монголчууд урлагийг үнэлэхгүй байна. Хүмүү­сийн хов жив, оймс, гутал­хан гэх мэтээс эхлээд хэтэрхий жижиг зүйлээр оролдох юм. Нэг талаа­раа урлагийн мэдрэмж­гүй болчихсон юм болов уу. Энэ бол шилжилтийн үе. Удахгүй урлаг үнэд орох болно. Хүн байгаа цагт урлаг байх нь гар­цаагүй. 

-Урлаг гэж таны бод­лоор юу вэ?

-Хүмүүс олон янзаар л нэрлэдэг байх. Урлаг бол хүмүүний дотоод гоо сайхан. Хүний мөн чанар­тай салшгүй холбоотой. 

-Утга зохиолд хөл тавиад хичнээн ном өл­гий­дөж авсан бэ?

-Одоо хоёр ном л хэв­лүүл­чихээд байна. Хоёр дахь номоо ноднин "Азиза" нэртэйгээр ун­шигч­дын гарт хүргэсэн. Хоёр, гурван жилийн да­раа ахин нэг ном хэвлүү­лэх санаатай. 

-Таны шүлгээс мэд­рэмж, ухаарал мэд­рэгд­­­­­­­­­дэг. Ёстой л унаган бай­галийн авьяастай гэдэг шиг...

-Нутаг, устай минь хол­боо­той. Би багаасаа л хөдөө өссөн. Борооны дараа үүлс бөхөлзөж бай­­­гааг хараад өөрийн эрхгүй шүлэг тэрлэдэг. Тийм гэгээн мэдрэмж да­вам­гайлчихаад байхад зүгээр сууна гэдэг айм­шигтай. Би төмөрлөг зүйлд дургүй. Мөн төмөр­лөг шүлгэнд дургүй. 

-Хүссэн хүсээгүй тө­мөр­лөг цаг үе ирчихлээ шүү дээ?

-Нийгэм төмөрлөг бо­лох тусам хүн байгаллаг болох ёстой байхгүй юу. Хүн байгальтайгаа ойр байж амьдарна. Тэгэхгүй бол төмөр нийгэмд хүн төмөр л болно. Бүргэд гээд манай найз "Хүн эхлээд хүн байсан юм. Дараа нь хүнэнцэр бол­сон. Түү­ний дараа мал болсон. Эцэст нь малан­цар бол­чихоод байна" гэж билээ. 

-Айхтар хэлжээ?

-Харин тийм. Тэр үгэн дээр нь би нэмээд "Хүн үнэг байсан юм. Одоо үнэгэнцэр болжээ" гэж үргэлжлүүлсэн. Угтаа энэ нь хүнийг бус төмөрлөг нийгмийг хэлээд байгаа юм. Хүний оюун санаанд хүртэл төмөр нөлөөлөөд эхэлчихсэн. 

-Байгаль өөрөө яруу найраг гэдэг үгтэй са­нал нийлэх үү?

-Угаасаа байгаль тэр чигээрээ яруу найраг. Би нутгийнхаа Суман голд очих дуртай. Голын урс­галыг чагнан юу ч бодох­гүй хэвтэх сайхан. Тэгж л өөрийгөө хөглөж байгаа юм. 

-Ямар үед шүлгээ бичдэг вэ. Тэнгэрийн ааш хувьсахаас эхлээд олон хүчин зүйлийн нө­лөө­лөл байдаг боловуу?

-Уран бүтээл төрөх агшин бүр өөр. Тэнгэр яаж хуйсганаж бай­гаа­гаас шалтгаалаад л янз бүрийн шүлэг төрдөг. Инээж байхдаа бичсэн шүлэг марзганал болчи­хоод байдаг. Шүлэг гэдэг өөрөө эмзэг нарийн зүй­лийг шаарддаг юм шиг санагддаг. Хүмүүсийн боддог шиг бүдүүн хадуун зүйл яавч биш. 

-Хутганы ир мэт тор­гон мэдрэмж хэрэгтэй юм шиг санагддаг шүү?

-Хүн бүрийн үзэл бо­дол өөр. Хүн өөрөө өөр­төө гүн ухаанч шүү дээ. Тийм болохоор өөрийн ухаанаар боддог байл­гүй. Би хутганы ир шиг гэж хэ­лэхгүй. Би шүлгийг хөг­жим­тэй зүйрлэх дуртай. Ялангуяа хийл хөгжим. Гэхдээ хийл хөгжим хэцүү. Цаанаасаа зүрх ураад байдаг. Заримдаа би өөрөө айдаг. Шүлэг бол яг тэр гэж бодогддог. 

-Хийлээс зүрх зүсэм аялгуу гардаг гэж үү. Голын ус долгиолон урсах мэт харин ч на­муу­хан биш үү?

-Хийл хөгжим хүнийг дотоод мөн чанартай нь уулзуулдаг. Шууд хүнд нөлөөлж чаддаг. Жишээ нь тостой хоол идсний дараа тос нь шууд зүр­хэнд хүрдэг. Хийл бол яг л тийм. Хүнийг хуйсгануур болгочихдог. 

-Үеийнхээ уран бү­тээлч­­дийн тухай ярих­­­гүй юу?

-Манай үеийнхэн энэ цаг үед яалт ч үгүй гараад ирсэн. Хэрэв дардаг бол хүссэн хүсээгүй биднийг гаргаж ирнэ. Даравч дал­дайна. Булавч бултайна гэдэг байх аа. Үеийнхэн маань ер нь жигдхэн сайн бичиж байгаа. Монголын яруу найрагт нэгэн хүчтэй давалгааг оруулж ирж бай­на. Гэхдээ бид болоо­гүй. Цаашид хийх зүйл их бий. Сүүлийн үед манай­хан "Би ийм шүлэг бичсэн. Ёстой алаад хаясан. Над шиг ийм шүлэг бичсэн хүн байхгүй" гэдэг. Дараа нь нэг хөгжмийн зохиолч дээр очоод уулзахад "Би алаад хаячихсан. Над шиг ийм аялгуу зохиосон хүн байхгүй" гээд онгир­дог. Энэ бол жинхэнэ тэнэг асуудал. Хүн хэзээ ч өөрийгөө тодорхойлох эрх байхгүй. Уран бүтээл нь хүмүүст хүрсний дараа цаг хугацаа бүгдийг то­дор­хойлж өгөх болно. Түүнээс "Би алчихлаа" гээд байх утгагүй. Сүү­лийн үед энэ үгэнд ёстой дургүй болчихоод байна. Пикассо нэг зураг зур­чи­хаад тэгж хэлж байгаагүй л байхгүй юу. Битгий эрт цээжээ дэлдээрэй гэж хэлмээр санагддаг. Эрт цээжээ дэлдвэл сарьсан багваахай л болно. Гэх­дээ манай үеийнхэн авь­яас­тай, чадвартай. 

-Танай үеийнхнийг их нийтэч гэж утга зо­хио­лын хүрээнийхэн ярих юм билээ?

-Гэхдээ манай үеийн­хэн дотор зарим хүмүү­сийн шү­лэг хоорондоо их адил­хан болоод байгаа. Яа­гаад гэвэл байнга уулз­даг. Өөрсдийнхөө шүл­гийг хоо­рон­доо уншдаг. Тэр нь эргээд сөргөөр нөлөөлчихөж байгаа юм. Нөгөө талаараа өөрийн­хөө дотоод ертөнцийг чагнахгүй байна. Тэгэхгүй хүний гаргасан замаар замнаад байгаа хэрэг. Адилхан хүн гэж байдаг­гүй болохоор хүн бүрээс өөр шүлэг л сонсогдох ёстой. Хатуухан хэлэхэд хэлбэрдээд байгаа л даа. Америкийн яруу найраг америкаараа л байг л дээ. Монголын яруу най­рагч монголоороо л байх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь Монголын яруу найргийг яаж хөгжүүлэх вэ гэж бо­дох нь чухал. Орчин үеийн хэрнээ тэндээс нь мон­­гол үнэртдэг яруу най­раг байх хэрэгтэй гэж бо­догд­дог. Өөрсдийнөө за­маар яваад Америкийнх­ны хүрч чадаагүй оргилд бид хүрчих ч юм билүү. 

-Эрс шинэчлэл, уламж­­лал гээд хоёр хувааг­даад байгаа юм биш үү?

-Эрс шинэчлэл хийж болно. Гэхдээ шинэ юм гэж угаасаа байхгүй. Яаж ч ухсан хуучин зүйл л бай­даг. Баабарын хэлсэн "Яруу найраг мөлжөөд хаясан яс юм" гэж үг бий. Нэг талаараа энэ үг ми­ний аазгайг хөдөлгөдөг. Мөлжөөд хаясан яснаас би мөлжүүр олчихвол яах вэ. Нэг талаараа мөл­жөөд хаячихсан гэдэг нь үнэн. Ядаж л бичиж үзээ­гүй сэдэв алга. Жишээ нь аяга гээд сэдэв байхад үүнийг өөр өнцгөөс харж бичиж болно. 

-Мэдээж хүндэлдэг яруу найрагчид байдаг байлгүй?

-Данзангийн Ням­сү­рэн, Дамдинсүрэнгийн Уриан­хай, Дарамын Бат­баяраас эхлээд байна. 1990-ээд оны уран бү­тээлч ах нартаа бүгдэд нь хайртай. Арлааны Эр­дэнэ­-Очир, Цогдоржийн Бавуудоржоос эхлээд сай­­хан уран бүтээлчид их. Энэ хоёр яруу найраг­чийг 1990-ээд оныхны оргил гэж боддог. Хэрэв титэм зүүж өг гэвэл энэ хоёр яруу найрагчид хам­гийн түрүүнд өгнө. Бид­ний үеийнхнийг хойч үе то­дор­хойлно. 

-Яруу найргийг цөөн үгээр тодорхойлбол?

-Яруу найраг бол хөг­лөж болдоггүй хөгжим. Бид хөглөх гээд ядаад байдаг. Үнэндээ хөглөг­дөх хэцүү.

-Танд эвгүй сэтгэг­дэл төрүүлж магадгүй. Таныг биеийн байдлаа­саа шалтгаалаад уран бүтээлдээ цаг зав ихгаргадаг. Тийм ч боло­хоороо сайн уран бү­тээл төрүүлдэг гэх юм билээ?

-Эвгүй нь юу байхав. Миний хувьд өвчин том асуудал биш. Нэг л өдөр энэ биеийг би тайлна. Хүн хувцсаа тайлдаг шиг л тайлна. Би оюун санаа­гаараа босоо явдаг. Ми­ний оюун бодол эрүүл шүү дээ. Бие өвчтэй дээр нь оюун санаа өвчил­чихсөн бол өөр хэрэг. Үхэл, бухимдал бодоод явах байсан байлгүй. Гад­наа л ийм байгаа боло­хоос сүнслэг бие маань эрүүл. Үүнд ямар ч асуу­дал байхгүй. 

-Хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ?

-Хамгийн сүүлд "Бодь мөрийн зэрэг"-ийг унш­лаа. Бас л их сонин юм билээ. Равжаа хутагтын шүлэг, "Бодь мөрийн зэ­рэг" сургаалын шинжтэй. Мөн "Алтангэрэл судар"-ыг уншсан. Бид тангад үсгээр бичигдсэн боло­хоор шүтээн гээд байгаа болохоос дотор нь юу байдгийг мэддэггүй. 

-Тэгээд юу байх юм?

-Бурхан багшийн сур­гаал. Хоосны тухай ном­лол юм билээ. Монгол­чууд шашныг сохроор шүтдэг байж. Бид түүнийг судлах хэрэгтэй. 

-Та чөлөөт, нөлөөт зохиолчдын хорооны алинд нь харь­яа­лагд­даг вэ?

-Уг нь чөлөөт зо­хиолч­­дын хороонд бай­сан. Одоо Их Д.Нацаг­доржоо бараадаж байна. Чөлөөт зохиолчдын хо­роо­ноос зохион байгуул­сан "Мөнгөн цом" яруу найргийн баярт найз на­раа дагуулаад шүлэг ун­ши­хаар очсон боловч хэнийх нь ч шүлгийг ун­шуу­­лаагүй. Тэгээд л ми­ний урам хугарсан. 

 

"Чөлөөт сэт­гэл­гээ­ний дуулал" яруу найр­гийн наадмын тэргүүн шагнал хүртсэн шүл­гийг хүргэж байна.

 

ЛООЛЬХОН

Би нэгэн төрөлдөө хуур хөгжим болоод

Чиний хурууны ая­саар хөг орохыг хүснэм

Би бас нэгэн хонин нүдэн цэцэг болоод

Чиний хөхөвчин дээр ургахыг хүснэм

Намайг хараад 

Чиний зүрх өвддөг үү?

Хаврын ногоо ургах гэж байгаа юм шиг

Уулын цас нурж бай­гаа ч юм шиг 

Өндөр газрын шувуу 

Өндөр шаргал зэг­сэнд дурлах шиг ч юм уу

Өнчин ботгоны ну­лим­сан дотор хөвж яваа

Үүлсийн шуугиан шиг ч юм уу

Аль эсвэл 

Цамцны чинь хормой дээрх улаан толбо шиг үү

Үснээс чинь нэг шир­хэг үс сугарч

Өвсөн дээгүүр хийсэх шиг үү

Хэлээч улаан лооль­хон минь

Ингээд л 

Элс эмрээд л 

Суугаад байх уу

Уруул нээх хэцүү бай­гаа юм бол ядаж

Ус руу ганц чулуу уна­гаач

Би чамайг харах бол­гон­доо

Хүүхэд шиг хөөрч

Цас шиг хөнгөрөөд

Сэтгэл минь хүртэл далавчлаад

Шувуу ч хүрэмгүй өн­дөр

Нисмээр бүр нисмээр санагдавч

Газраас тасарч 

Тэнгэрт хэрхэн сэлэх аргаа олохгүй юм.

Э.ЭНХБОЛД

Эх сурвалж: http://www.dnn.mn/