Mонголчуудын аман ярианд нэгэн хачин хэпц vг байдаг байлаа. Тэр нь одоо vед бараг мартагджээ. Хагас зууны тэртээ ахмад хvмvvс хvvхэд, залуус биднийг “ухаанд нь ухна vхсэн тархи” гэж загнадаг байж билээ. Тэр vед байтугай одоо ч “ухаанд нь ухна vхсэн” гэж чухам юуг хэлээд байсныг нь ухаарахад тvвэгтэй хэвээрээ л байна. Гэхдээ “ухаанд нь ухна vхсэн” хvмvvс өнөөгийн манай нийгэмд улам бvр олширсоор байна. Хэн нэг хувь хvний “ухаанд нь ухна vхчихэж” мэдэх л юм. Гэвч бvхэл бvтэн vндэстний маань “ухаанд нь ухна vхэж” болохгvй биз дээ. Тэгэхэд хvрвэл тэр “ухныг” ухаанаасаа зайлуулж ухаанаа цэвэрлэж авахад бvх нийтээрээ чармайх хэрэгтэй болно. …Саяхан Ричард Лvнн, Тату Ванханен гэдэг өрнөдийн хоёр эрдэмтэн 185 улс орны иргэдийн ухааны бярыг буюу (ай кv) хэмжиж судалсан чинь монголчууд эхнээсээ 21 дvгээрт орсон байна. Тэгтэл монголчуудын амьдралын төвшин нь өрнөдийн судалгаагаар мөнөөх 185 орны дотор эхнээсээ биш сvvлээсээ 21-д орох хэмжээнд арай гэж хvрч байгаа ажээ.

Ухааны нь бяр чадал дэлхийн 164 орныг ардаа орхиж байгаа мөртлөө амьдралынх нь бэл бэнчин 164 орны хойно хоцорчихсон явж байна гэдэг нь өөр юуных ч биш гагцхvv “ухаанд нь ухна vхсэнийх” гэхээс өөр vг алга.
    Монголчуудын уураг тархины жин нь цагаан арьстнуудынхаас даруй 52 граммаар илvv буюу 1330:1382-ийн харьцаатайг шинжлэх ухаан аль эрт нотолчихсон зvйл билээ. Тэгсэн мөртлөө монголчууд бид хvний адагт ороод гэлдэрч явмааргvй юмсан. Тэр тусмаа энэ зуун маань оюун ухаан хvний болоод нийгмийн хөгжлийн гол хөдөлгvvр болж буй эрин цагийн эхэн билээ. 2030 он буюу ердөө л 25-хан жилийн дараа хvний зохиосон цахим оюун буюу компьютерийн чадал нь хvний ой ухаантай тэнцvv болох бөгөөд цаашдаа давж гарна гэсэн тооцоо нэгэнт гарчихаад байгаа нь дээр өгvvлсэний нэг нотолгоо бөгөөд сvvлийн хориодхон жилд гэхэд л цахим тооцоолуур байтугай “гар утас” гэдэг хөдөлгөөнт холбоо хэчнээн хурдан, хэчнээн боловсронгуй болж байгааг ч гэсэн эргэцvvлэн бодох шаардлагатай байна. Хэрвээ юу ч бодохгvй, маргааш юу ч болохыг төсөөлөхгvй энэ янзаараа суугаад байвал хvний бvтээсэн компьютерээс “тэнэг” хvмvvс болсноо нэг л өдөр мэдрэх цаг ирэх нь зайлшгvй.

”Ухаанд маань ухна vхсэн” гэдгийг сайтар бясалган бодвоос “босоо ухаантай” байсан монголчууд “мөлхөө ухаантай” болсонд л хамаг гай нуугдаж буй бололтой. “Босоо ухаан” гэж юуг хэлдгийг орчин үеийн IQ буюу “интеллиженс куошент” хэмжvvрийн vзvvлэлтээр аваад vзэж болно. Ямарваа хvний сэтгэлгийн чадвар нь дөрвөн зvйл бvрэлдэхvvн дээр тулгуурладаг.

Нэгд, ердийн бус, хоёрт, ердийн, гуравт, нvдлэн сэтгэх, дөрөвт, зөгнөн бодох эдгээр юм.

Ердийн буюу вертикал (босоо) сэтгэлгээгээр монголчууд хосгvй явсан vе бий. Тэр цагт хагас орчлонг морин туурайгаараа тамгалж гурван тив, гурван далайг тулсан их гvрнийг байгуулж явлаа. Ердийн буюу босоо сэтгэлгээ мухардах юмуу мөхөсдөхийн цагт ер бусын (казуал) болон зөнч сэтгэлгээрээ (латерал) оюунаа тэтгэж явсны дурcгал нь монгол ардын аман зохиолд шингэж vлджээ. “Босоо сэтгэлгийн” бусад шалгуураар ч өвөг дээдэс маань хvний дор орохооргvй явжээ. Vvнд сэтгэх хурд, ярих хурд, бичих хурд гэдэг vзvvлэлтээр аваад vзэх юм бол саяхан болтол vндэстний маань бахархал болсон хvмvvсийн намтар тvvх олон зvйлээр онцгой байсныг хvмvvс судар бичиг, аман ярианд мөнхлөн vлдээжээ. Сайн ноён хан Намнансvрэнг Манжийн хаанд бараалхахад ёроолгvй бөөрөнхий аяганд халуун цай хийж өгөхөд нь тэвдсэн ч vгvй эрхээ дугуйлан ширээн дээр тавьж тvvн дээрээ өнөөх аягыг нь суурилуулан тогтоож байсан гэдэг домог бий. Морины давхил дунд бийрээр ацаг шvд орхилгvй тэмдэглэл хөтлөж байсан их бичээч Магсар хурц гэхчилэн сэтгэлэг, бичлэг, vг ярианы хурдаар гайхагдаж явсан ахмад vеийнхний хэрэг явдал өнөө хэр мартагдаагvй байгаа vед бид аж төрж буй билээ.

Бие даах, бусдыг манлайлах, эрсдэлд орох чадвараар монгол цэргийн жанжингууд хэний ч дор орж байгаагvй гэдгийг тvvх гэрчилсээр vлджээ. Зохион байгуулах, донж тааруулах (дизайн) сэтгэлгээр ч гэсэн монголчууд нvvдэлчдийн ертөнцөд байтугай суугаачуудын хорвоод ч гайхагдсаар буй мөнхийн бvтээлийн эзэд юм. Монгол гэр бол зохион бvтээх, байгальтай зохицон аж төрөхийн гvн ухааныг цаг, зардал, хөдөлмөр хэмнэхийн эдийн заcгийн номлолыг, эрvvл орчинд, алжаал тайлахын эрдмийг, тэнгэр гал шvтлэгийн нарийн увидасыг цогц шингээсэн хосгvй, давтагдашгvй бvтээл юм. Vvнээс эөвхөн гал, тэнгэрийг дээдлэх vзлийн журам хэрхэн туссаныг товч өгvvлэхэд хvvхэд төрвөл тэрний анхлан харах юм нь тооноор цэлийх хөх тэнгэр агаад манцуйнаас гарч хөлд орох хvртлээ дээш харан хэвтэж гагцхvv дээрх хөх тэнгэрийг ширтэж хараагаа гvнзгийрvvлдэг нь Монголын бага насны эх болдог бол гэрийн төв дунд тулгаа байрлуулан галаа тvлэхvйд тvvний утаа нь ч, илч нь ч дээд тэнгэрт тэмvvлэн тооноор дээш оргилдог бөгөөд хажуу хананаас юмуу хөл дороос халдаг өрнөдийн дулаалгын ёсноос хахь ондоо билээ. Ямар ч vед монгол хvн галаа тойрон сууж, гал өөдөө элгээ харуулж илч дулааныг авдаг байсан бvлгээ. Өдрийн цагт гэрт болж байгаа бvх юм өрх нь татаастай тооноор “мэлмийд” ил тод нуултгvй харагдаж, шөнийн цагт гэрт болдог юмаа тэнгэрийн мэлмийгээс нууж өрхөө бvтээдэг нь монгол гэртээ шингээсэн монгол сэтгэлгээний нэгэн нууц байсан ажгуу. Монгол донж (дизайн) гэдэг бол гэрээсээ эхлээд хувцсандаа эдлэл хэрэглэлдээ, идээ ундаандаа цогцлон шингэж эрин зууныг элээсээр өнөөтэй золгожээ.

Лодонгийн Түдэв