Монгол улсын соёлын биет бус өв өвлөгч  “ Уран хатгамалчин З.Цэнгэлсайханыг уншигч танд танилцуулж байна.  Тэрбээр Уран хатгамал буюу “Зүү ороох” оёдолыг ЮНЕСКО – д бүртгүүлэх ажлын хэсгийг ахалж ажилласан юм. Мөн  эмэгтэйчүүдийн уран хатгамал урлалыг дэмжих  “Эгнэшгүй санаа төв” ТББ  - ын тэргүүнээр ажилладаг.  20 гаруй жил уран хамтгамалыг судалж, бусдад өвлүүлэн зааж яваа үйлчин эмэгтэйн ярианд анхаарлаа хандуулна уу.

Таны уран хатгамалын ажил анх яаж эхэлсэн бэ ?

Би 1990 онд Дархан хотын Эмэгтэйчүүдийн зөвлөлийн даргаар сонгогдсон юм. Тэр үед үйлдвэрүүд хаалгаа бариад олон хүмүүс ажилгүй болсон. Тэгээд би Мөнхөө даргатай Индонез улсруу туршлага судлахаар явж байгаад хүүхнүүд нь салфетка нэхээд Японд гаргадаг гэдгийг сонсчихоод өөрийнхөө уран хатгамал хийдэг дээрээ тулгуурлаад орчин үеийн өргөн хэрэглээний зүйлсүүдийг зүү ороосон хатгамалаар хийж эхэлсэн. Олон эмэгтэйчүүдийг ажилтай болгох зорилготойгоор эхлүүлж байсан юм. Шинэ , шинэ загварууд гаргаад үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх гээд хэсэг явсан. Бас янз бүрийн бэлгэ дурсгалын зүйл хийгээд , үзэсгэлэн худалдаануудад оролцоод гайгүй сайхан дэмжлэг авдаг хэрнээ яг бөөнөөр нь захиалга ерөөсөө орж ирэхгүй байлаа.  Ганц хоёроор нь зарж борлуулаад цөөхөн ч гэсэн хүнд зааж сургасан маань ашиг орлогоо нэмэгдүүлээд явж ирсэн.

 “Зүү ороох” хатгамалыг монгол улсын биет бус өвийн жагсаалтад бүртгэсэн байсан. Чухам юуны учир өв болов ?

Би 20 гаруй жил хатгамал хатгаж, судалж явсан. Ном судраас хатгамалын түүх, уламжлалыг нь судлаад үзэхээр уран бэрийн торгон ухаан, эмэгтэй хүний мяндасан ухаан л гэдэг тэр бүх юм чинь ерөөсөө үйл урлалаас л төрж байсан юм байна. Ямар ч сургууль соёлд яваагүй хүмүүс яагаад тийм их ухаантай байсан юм гэхээр зэрэг бүх юмаа өөрийн гараар хийдэг. Тэрнээсээ бэлгэдэл, өнгө будаг, түүх, уламжлал гээд маш олон төрлийн мэдлэг олж авдаг. Мөн хатгамал хийх явцдаа хүн асар их төлөв түвшин болдог. Тэвчээртэй, аливаа юмны гарц , шийдлийг зөв олох хандлагатай, ерөөсөө хүний оюун ухааныг хөгжүүлэх хамгийн чухал зүйлийн нэг бол үйл урлах асуудал байсан байна гэж ойлгосон. Тэр тусмаа хатгамалын урлал нь бусад гар урлалаасаа илүү их олон талын мэдлэг шаардсан ажил болдог  учраас хүнийг төлөвшүүлэх, хүмүүжүүлэх, хөгжүүлэхдээ илүү үр нөлөөтэй байсан байна. Үүнийг  шинжлэх ухаан ч гэсэн нотлоод одоо уран хатгамалаар эмчилдэг эмчилгээний арга нээж байна. Яагаад гэхээр хамтгамалдаа бүх анхаарлаа төвлөрүүлээд бүх зүйлээс тасраад суудаг  учраас нэгэн төрлийн бясалгал юм. Тийм болохоор зэрэг би хүмүүст зааж сургах ажилдаа илүү их анхаарлаа хандуулж байгаа. Охид бүсгүйчүүдээ уран гартай, ухаантай , тэсвэр тэвчээртэй болгоход хэрэгтэй юм байна гэж бодож байгаа.

З. Цэнгэлсайхан: Хөөрөгний даалинг энергийн уут гэдэг

“Зүү ороох” хатгамалыг ЮНЕСКО – д бүртгүүлэх гэж байгаа гэсэн. Энэ тухай сонин сайхнаасаа ярьж өгөхгүй юу ?

Зүү ороох хамтгамалын үүсэл гарал нь тэдий үед байна гэсэн баримт хаана ч байдаггүй л дээ. Яахав бидний нэг таамаг байгаа. Анх гал хэрэглэж эхэлсэн үеэс эхэлсэн юм байна гэж. Яагаад гэхээр гараа үрэхээр зэрэг  халаад байх, гал асаахын тулд модоо үрж байж анх гогцоо гарч ирсэн. Тэр үед анхны санаа нь гарч 19 дүгээр зуунд сонгодог урлаг болтолоо хөгжсөн гэсэн ойлголт байгаа. Хамгийн гол нь үнэхээр цэвэр монгол хүний оюун ухаанаар бүтсэн хатгамал. Хэрэглэгдэж байсан түүх нь бурхан шашны эд зүйл, эр нөхөртөө сэтгэлийн илэрхийлэл болгож хөөрөгний даалин, аяганы уут урлаж өгдөг байсан. Даалин бол хамгийн том хүндлэл, хүний хамаг сүр сүлдийг нь авч явдаг учраас энергийн уут гэж ярьдаг. Зан заншилын хувьд асар том байр суурь эзэлдэг. Бас нэг чухал юм нь энэ бол жинхэнэ гар урлал. Бусад бүх төрлийн хатгамалыг одоо машинаар оёж болдог болчихсон.  Яагаад гэхээр зүү хатгаж гаргаж ирчихээд дахиж давхар даруулж оёод шаглаад байдаг. Манай гар оёдолын хамгийн бөх оёо бол шаглаа оёо байдаг. Энэ шаглаа оёоо их чамин болгоод дээрээс нь зүү ороосон гогцоо гаргаж шагладаг учраас яагаад ч машинд орох боломжгүй. Тийм учраас их том өв юм байна гэж бодоод ЮНЕСКО – д бүртгүүлье гэсэн  санаа  гаргаад “Соёлын өвийн төв”-ийнхөнтэй холбогдсон юм. Гэтэл намайг дэмжээд 2010 онд материалаа бүрдүүлж  явуулсан. Жилд нэг л материалыг бүртгэдэг учраас одоо хараахан бүртгэгдээгүй хүлээгдээд байгаа.

Та одоо хичнээн шавьтай болж байна ?

Би 20 хэдэн жилийн дотор Дарханд гэхэд 200 гаруй хүнд зааж сургасан байгаа. Харин өнгөрсөн оны 8 дугаар сараас хотод ирээд бас Эрдэнэт, Дорноговь руу явсан. Одоо Хэнтий аймаг руу явах урилгатай байгаа. Өнгөрсөн жил хүрэхгүйн хугацаанд 350 гаруй хүнд зааж сургасан байна.  Эмэгтэйчүүдийг энэ сургалтанд суухаар нөхөрүүд нь их дуртай байдаг. Аавууд нь  хүртэл охиноо хөтлөөд хүрээд ирдэг. Гадуур хөөрөгний даалин, ялангуяа уламжлалт талынх нь юмнууд их үнэтэй байдаг. Үүнээсээ ч болдог юм уу хийж сурах хүсэлтэй хүмүүс маш их байдаг. Тэгээд л хүмүүсийнхээ сэтгэлд нь хүртэл харамгүй сайхан зааж өгөхийг хичээгээд явж байна.

Та  хатгамалын тухай ном бичсэн байна. Энэ номыг бичихын тулд хатгамалын түүхийг бүр эртнээс нь судласан уу ?

Би  төрийн албан хаагч байсан. “ Зүү ороох хатгамал” – аараа олон хүнийг ажилтай болгоё гэж бодож яваадДархан – Уул аймгийн ЗДТГ – т ажиллаж байхдаа номныхоо эхний хэвлэлийг 2005 онд гаргасан.  Энэ номыг гаргасан шалтгаан нь хатгамалыг хөгжүүлэхийн тулд  хатгамалчдыг цуглуулж , үзье гэж бодоод хатгамалчдын улсын уралдааныг анх удаа санаачлан Дарханд зохион байгуулсан юм. Тэгээд нэгэнт уралдаан зохион байгуулж байгаа юм чинь хүмүүс гартаа барих юмтай байг дээ гээд бүх музейнүүдээр яваад музейн ховор хатгамал, зээгт наамалтай эдлэлүүдийн бүх зураг хөрөгийг нь аваад бас уралдаанд оролцох гэж байгаа хүмүүсийн бүтээлүүдийг

тэмцээнээс өмнө файлаар авч байгаад энэ номыг гаргасан юм. Энэ ном бол монголд анх удаа уран хатгамалаар дагнасан альбом ном болж  гарсан. Хатгалтын технолгиуд, болон түүгээр юу хийж болох вэ гэдгийг номондоо оруулж өгсөн. Хоёр дахь улсын уралдаанаа 2010 онд зохион байгуулсан. Тэгээд номынхоо анхны хэвлэлийг сайжруулаад уралдаанд оролцсон хүмүүсийнхээ бүтээлүүдээр баяжуулаад дахин хэвлэсэн маань борлогдож дуусаад одоо гурав дахь хэвлэлрүүгээ  орох гээд явж байна.

Ном тань дотроо ямар ямар бүлэгтэй вэ ?

Зээгт наамал, Зүү ороох, Задгай хатгамал, Хонин холбоо, Хэрээсэн хатгамал, Шүр сувд даруулж оёох, Утас хагалж даруулах, Битүү төвгөр хатгамал, Хаваасан хатгамал буюу туулай харайлгах хатгамал, Эсгий ширмэл, Бусад төрлийн хатгамалууд гэсэн бүлгүүд байгаа. Хойно нь Уран хатгамалыг дэмжих эмэгтэйчүүдийн “Эгнэшгүй санаа” төвийнхөө үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл оруулж өгсөн байгаа.  Энэ дотроос Утас хагалж даруулах хатгамал нь бараг мартагдсан зүйл байсан. Би номынхоо хоёр дахь хэвлэлд шинээр оруулж ирсэн байгаа.

З.Цэнгэлсайхан: “Нацагдорж” хээ  гэхэд хүнийг хэл ам, хамаг муу юмнаас хамгаалж байдаг

“Утас хагалж даруулах оёдол” мартагдсан зүйл байсан гэж байна. Тэгэхээр та яаж сэргээсэн юм бэ ?

Би энэ оёдолыг огт үзээгүй, мэддэггүй байсан юм. 2 жилийн өмөн телевизээр “Өрөг” гээд оюуны бүтээлтэй хүмүүсийг оролцуулдаг нэвтрүүлэг явсан. Тэр нэвтрүүлэгт оролцож байгаад нэг эхнэр,нөхөр хоёр энэ оёдолоор гутал оёсон байхыг хараад мэдэж авсан юм. Бас дараа нь Хөвсгөл аймгийн нэг хүний оёсон хавтагыг олж номонд оруулсан юм. Гэхдээ өмнө нь ингэж сэтгэж оёдогггүй байснаас биш энэ оёдолыг сурахад амархан л даа. 

Таны голлон оёдог хөөрөгний даалинд  ямар , ямар хээ угалз чимэглэлүүд ордог юм ?

Анх оёж байхдаа бол нүдэндээ харагдсаныг л оёдог байлаа. Эхлээд дандаа угалзтай даалин хийдэг байсан. Сүүлд би өөрөө эскиз, загвараа хийж сурсаныхаа дараа ямар орон зайд багтааж, ямар хээ угалз оёхоо шийддэг болсон. Хээний сонголтын хувьд уламжлал талаа голчлон баридаг. 12 жил, 4 хүчтэн оёдог. Сүүлийн үед хүмүүс морь их оёулдаг болсон. Жишээлбэл энэ даалинд би эр хүнд сайн гэгддэг хамаг л нарийн нандин хээ угалзыг оруулахыг хичээсэн байгаа.  Энэ даалин хоёр талдаа 12 жилтэй, уул устай, одтой галтай,  Хүнд ээлтэй байдаг бүх зүйлийг багтаах гэсэн юм. Энэ “Нацагдорж” хээ  гэхэд хүнийг хэл ам, хамаг муу юмнаас хамгаалж байдаг юм  гэнэ лээ. Энд байгаа хээг зоосон хээ гэдэг гэхдээ арвайнаас үүссэн гэдэг. Арвайнаас үүссэн учраас өсөж , үржихийн бэлгэдэлтэй. Энэ арвай хээ Богд хаант монгол улсын сангийн тамга байсан. Бас хосын бэлгэдэл болгож хаан бугуйвч, хатан сүйх хээг оёсон байгаа.

З.Цэнгэлсайхан: Гэр бүлээрээ ажиллаж байгаа хүмүүс их болсон

Жишээлбэл хамгийн жижиг бүтээл оёлоо гэж бодоход  хэдий хэр хугацаа шаардах вэ ?

Хөөрөгний даалинг хийхэд зоосон ширээний сүлжмэл гэж орно. Эртний хөөрөгний даалингууд дандаа ийм зоосон ширээний сүлжмэлтэй байгаа. Тэгээд би хоёр жилийн өмнөөс энэ сүлжмэлийг шинээр нэмж сурсан байгаа. Сүлжмэл тууз учраас юуг ч чимэглэж , эмжиж болдог. Жишээлбэл энэ зүү ороосон хатгамалтай, загасан нуруу орсон зоосон ширээний сүлжмэлтэй бэлэг дурсгалын зүйлийг би Оюунгэрэл сайдыг Франц явахад оёж өгч явуулсан. Энийг хийхэд л бүтэн хоёр өдөр орно.  Хөөрөгний даалин оёход 5 – 6 сар болно. Тэгэхдээ хоногт сууж байгаа цаг маань 10 – аас дээш цаг шүү дээ. Бүр том хэмжээний жишээлбэл энэ монгол улсын төрийн дуулалыг нэг жил хагас оёсон.

Ингэж их цаг, хөдөлмөр зориулсан зүйл мэдээж үнэ цэнэтэй байна. Өнгөрсөн хугацаанд таны оёсон хамгийн гоё бас үнэ цэнэтэй бүтээл юу вэ ?

Хамгийн үнэтэй гэвэл хөөрөгний даалин байна.  Даалингийн үнэ 500 мянгаас 25 сая төгрөг хүртэл байна.  Жишээлбэл одоо 4 УИХ – ын гишүүнд миний оёсон даалин байна. Ер нь оёсон юмаа борлуулахын тулд хэрэглээ рүү түлхүү оруулах хэрэгтэй болдог. Урлагийн бүтээлүүдийг тэр болгон аваад байхгүй. Тийм учраас хэрэглээний зүйл түлхүү урлаж орлогоо нэмэгдүүлж байгаа гэр бүлээрээ ажиллаж байгаа хүмүүс их болсон. Ер нь ихэнхдээ гэр бүлээрээ болчихдог.

Яагаад ?

Гэр бүлийнх нь нэг хүн тэгэж их хөдөлмөрлөж байгааг хараад зүгээр сууж чаддаггүй байх. Тэгэж бодохгүй байгаад байвал албаар туслуулдаг. Жишээлбэл манай нөхөр бол төмөр замд ажилладаг  их завгүй хүн. Тэтгэвэртээ гарчихангуут нь би нөхөртөө энэ ажлаа зааж, туслуулж эхэлсэн. Тэгээд манайх туг, далбаа хийдэг болсон. Одоо нөхөр маань ямар ч туг далбааг стандартын дагуу хийдэг болсон. Сүүлийн 5 удаагийн сонгуулийн  туг, далбаануудыг хийсэн байна. Бас сүүлд нь зоосон ширээний сүлжмэл хийхийг заагаад өгчихсөн, хүүдээ ч бас зааж өгсөн  хамт хийгээд явж байна. Сурахад их амархан л даа. Хоёр, гуравхан өдөр зааж өгөөд өрөө дадлагажсаар байгаад сурчихдаг. Манай сургалтад сууж байгаа хүмүүс ч гэсэн их хурдан сурах боломжтой.

З.Цэнгэлсайхан: Хамтгамалын гэр үзэсгэлэн гаргана

Таны цаашдын зорилго юу вэ ?

Цаашдаа зүү ороох оёдолоо ЮНЕСКО – д бүртгүүлчихвэл хөтөлбөржүүлээд албан ёсны сургалтын программтай болоод охидуудыг хүн болгохын тулд энэ урлалаа хөгжүүлэх ёстой юм байна гэдгийг төрийн түвшинд ойлгуулах юмсан гэж бодож байгаа. Тэгэхийн тулд олон түмэндээ ойлгуулах хэрэгтэй байна. Үүний тулд би ойрын үед гэр үзэсгэлэн гаргахаар төлөвлөж байна. Тэрнээсээ цааш нь улбаалаад байнгын гэр музейтэй болох юмсан гэж гэсэн зорилготой.  Яваандаа “Оюун ухааны музей”  гэдэг шиг өргөжүүлээд сургалт нь ч байж байдаг, хатгамал нь  ч байж байдаг , үйлдвэрлэл  нь ч байж байдаг ганцхан хатгамал ч биш гар урлалын нэгдсэн төвтэй болж байж хөгжих юм байна гэсэн бодолтой байгаа. Тэгэхгүй бол одоо гар урлал хийж байгаа хүмүүс бүгд шалнаас доош орчихсон. Өөрөөр хэлбэл бүгд л подвальд ажиллаж байна. Гэр үзэсгэлэн маань удахгүй наадмаас өмнө гарна. Циркийн гүйцэтгэх захирал Пүрэвбадам гуай их дэмжээд гэрийг маань гаргаж өгөхөөр болсон байгаа. Гэр доторх бараг бүх зүйл ариун цэврийн булан, аяганы уут, эмийн уут, орны дээгүүрх хөмсөг, тоононы цамхараандаа хүртэл хатгамалтай зүйл хийж байсан.  Тийм болохоор гэр доторх юуг хийж болохоор байна тэр болгоныг үзэсгэлэнгээрээ харуулахыг зорьж байгаа.